از تامین آب تا حفظ محیط‌زیست / الزامی که صاحبان صنایع باید آن را جدی بگیرند
بازچرخانی و استفاده مجدد از آب، فرآیندی است که در اغلب موارد، شاهد تجربه‌های موفقی از آن در جهان بوده‌ایم. گفتنی است، علاوه بر مصرف بی‌رویه آب‌های شیرین، ورود آلاینده‌های شیمیایی و میکروارگانیسم‌های متعدد به آنها در نهایت سلامت طبیعت و محیط‌زیست را به‌خطر انداخته است.
بازچرخانی و استفاده مجدد از آب، فرآیندی است که در اغلب موارد، شاهد تجربه‌های موفقی از آن در جهان بوده‌ایم. گفتنی است، علاوه بر مصرف بی‌رویه آب‌های شیرین، ورود آلاینده‌های شیمیایی و میکروارگانیسم‌های متعدد به آنها در نهایت سلامت طبیعت و محیط‌زیست را به‌خطر انداخته است. به‌همین‌دلیل راهکارهای متعددی برای جلوگیری از مصرف بیش از اندازه آب‌های شیرین و آلوده شدن آنها در زندگی صنعتی و شهری ارائه شده است. کارخانجات و بخش‌های صنعتی، نقش زیادی در ورود مواد آلاینده شیمیایی به آب‌های موجود در طبیعت دارند؛ به‌همین دلیل لازم است قبل از انتقال پساب‌های صنعتی به طبیعت، فرآیندهای تصفیه انجام شود. یکی از کاربردهای آب اصلاح‌شده، استفاده مجدد از آنها در بخش‌های صنعتی است؛ برای مثال در صنعت نساجی که آب بسیار زیادی در مراحل پشم‌شویی و شست‌وشو، رنگرزی و آهارزنی استفاده می‌شود، پس از طی کردن مراحل متعدد، می‌توان از آنها در سایر بخش‌ها استفاده کرد. به‌گفته کارشناسان، باتوجه به شرایط منابع آبی کشور، امروزه این فرآیند از گزینه انتخاب خارج و تبدیل به الزام شده است. صمت در این گزارش به اهمیت بازچرخانی آب در صنایع پرداخته است.
بازچرخانی، فرآیندی دو سر سود
بهمن یارقلی، عضو هیات‌علمی سازمان تحقیقات جهاد کشاورزی: باتوجه به وضعیت منابع آب در کشور، بازچرخانی آب در هر بخشی از جمله کشاورزی، صنایع و... از دایره اختیار خارج و به یک الزام تبدیل شده است. بازچرخانی در 3 عرصه مصرف آب، تاثیرات متفاوتی دارد. در بخش کشاورزی به‌عنوان مصرف‌کننده اصلی آب در کشور، آثار ملموس‌تری دارد. در بخش شرب به‌عنوان دومین مصرف‌کننده آب هم، آثار مشخصی دارد، اما در صنعت بیش از اینکه بازچرخانی آثار کمی داشته باشد، آثار کیفی و اقتصادی دارد؛ چراکه حجم مصرف آب در صنعت کم است، اما از منظر کاهش میزان آلودگی، بازچرخانی آب صنایع، بسیار موردتوجه و اهمیت است، چراکه پساب‌های صنعتی، ظرفیت بالایی در میزان آلودگی محیط اطراف دارند. حال اگر فرآیند بازچرخانی با کیفیت بالایی انجام شود، آب تصفیه‌شده و سالم، وارد منابع آب زیرزمینی می‌شود یا در مسیر رودخانه قرار می‌گیرد و می‌تواند منجر به ارتقای کیفی آب مناطق اطراف شود.
ضمن اینکه همواره بازچرخانی آب صنعت برای استفاده مجدد همان صنعت مطرح است و آب بازچرخانی‌شده برای صنعت ارزش فراوانی دارد؛ چراکه صنایع مبلغ بیشتری برای آب پرداخت می‌کنند و آب کالایی ارزشمند است. به‌همین دلیل در تلاش هستند که تا چند مرحله آب را بازچرخانی کنند. گفتنی است، حجم آبی که به‌نوعی قابل‌بازچرخانی نیست، معمولا بعد از تصفیه در فضای سبز همان صنعت استفاده می‌شود. به‌عبارت روشن‌تر، اولویت اصلی این صنایع این است که تا حد ممکن از آب بازچرخانی‌شده در خود صنعت بهره بگیرند و مورد استفاده قرار دهند، اما زمانی که دیگر آب مورداستفاده در چرخه صنعت قابل استفاده نباشد، متناسب با کیفیت آن در فضای سبز صنعت و محوطه، مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
امروزه یک مهندس صنعتی باید توانایی رسم دقیق چرخه آب در صنعت متبوع را داشته باشد تا پساب یک واحد در بخش دیگر مورداستفاده قرار بگیرد و در بخش آخر که دیگر آب در چرخه صنعتی کاربردی ندارد، در بخش‌های دیگری چون فضای سبز و چاه‌های جذبی برای کاهش میزان فرونشست استفاده شود.
بی‌شک اگر شرکت‌های صنعتی استانداردهای دفع پساب را رعایت نکنند، به‌شدت آلاینده خواهند بود و باتوجه به اینکه در شرایط کنونی، شدت جریان منابع آب کمتر شده است و عموما حداقل جریان را دارد، خودپالایی منابع آب کاهش پیدا کرده و پذیرش آلودگی هم به‌حداکثر رسیده است؛ بنابراین این میزان از آلودگی، آسیب‌پذیری زیادی را ایجاد می‌کند. در این شرایط سرعت بحران تشدید می‌شود و اگر به تالاب‌ها برسد، منجر به آلودگی زیادی می‌شود؛ در نهایت کارگرد زیست‌محیطی قبلی را ندارد.
بنابراین مدیریت صحیح بازچرخانی آب صنایع می‌تواند منجر به حفاظت کیفی آب صنایع شود. گفتنی است، دورنمای منابع آب در کشور نشان می‌دهد که به‌شدت با کمبود رو به افزایش مواجهیم و روزبه‌روز با معضلات مصرف روبه‌رو خواهیم شد. از آنجایی که آمایش مصرف آب در بسیاری از صنایع لحاظ نشده است و از طرفی همچون بسیاری از استان‌ها، محدودیت شدید آبی داریم که صنایع آب‌بر هم در آن مستقر هستند، بنابراین در تامین نیاز آب صنایع با مشکلاتی مواجهیم که این معضل در آینده زیادتر هم خواهد شد؛ بنابراین فناوری بازچرخانی آب، کمک‌کننده خوبی برای آنها است. بازچرخانی آب صنایع امروز توجیه اقتصادی دارد به‌گونه‌ای که در سال‌ها آتی بسیار پررنگ‌تر خواهد بود و اگر صنایع این پازل را در برنامه خود داشته باشند، می‌توانند بهره‌وری اقتصادی قابل‌توجهی داشته باشند و در صورت بی‌توجهی به آن ممکن است در سال‌های آینده با چالش‌های متعددی مواجه شوند.
چگونه از پساب‌ها استفاده کنیم؟
عباسقلی جهانی، عضو سابق شورای جهانی حکام آب: بازچرخانی آب به‌منظور استفاده مجدد از آب‌های مصرف‌شده و غیرمتعارف یکی از مولفه‌های اصلی و مهم در پایداری عرضه و تقاضای آب در دنیا محسوب می‌شود و اغلب دولتمردان و کارشناسان در اجلاس‌های بین‌المللی به توسعه این فرآیند تاکید می‌کنند، همچنین در مکان‌هایی که با تنش آبی دست و پنجه نرم می‌کنند، این روش یکی از مهم‌ترین اقداماتی است که می‌توان برای مقابله با بحران آب، آن را به‌کار گرفت.
بنابراین استفاده از پساب‌های تصفیه‌شده در ماهیت خود، امری درست است، اما مسئله مهم این است که چگونه باید از این پساب‌ها استفاده کنیم تا به‌طورواقعی به ناترازی عرضه و تقاضای آب کمک کند. پساب‌ها منشأهای گوناگونی دارند که این امر می‌تواند حاصل مصارف آب شهری، کارخانجات صنعتی و کشاورزی هم باشد. به‌عبارت‌روشن‌تر، هر آبی که بعد از مصرف؛ چه در بخش کشاورزی، چه در صنعت و چه در مصارف خانگی و شرب به‌دست بیاید، پساب است و استفاده مجدد آن، نیازمند سازکار مدیریتی است تا مصرف دوباره آن، فاقد هرگونه آسیب زیست‌محیطی باشد.
مهم کیفیت آب است
در اینجا مولفه اصلی، کیفیت آب و هدف، یکسان کردن کفه عرضه و تقاضای آب است. بنابراین استفاده استاندارد از پساب‌ها، نیازمند برنامه مشخص نظارتی است. حال اگر نتوانیم سازکار مدون و مشخصی را برای آن تعیین کنیم، این پدید و روند به ضد خود تبدیل می‌شود، به‌گونه‌ای‌که نه‌تنها معضل آب را حل نمی‌کند، بلکه موجب بروز آسیب‌های زیست‌محیطی به‌ویژه برای انسان نیز می‌شود.
درآمدزایی ممنوع
فروش پساب به قصد درآمدزایی برای سازمان‌ها، نه‌تنها کمکی به بهبود وضعیت عرضه و تقاضای آب نمی‌کند، حتی ممکن است تبدیل به معضلی شود که به‌عنوان یک عامل تهدیدکننده برای سلامت جامعه شناخته شود؛ در نتیجه فروش پساب بدون نظارت، هیچ توجیه منطقی به‌منظور بهبود شرایط بحران آب ندارد. در بحث فروش پساب، باید این پرسش مطرح شود که آیا پساب‌های تصفیه‌شده، سلامت جانداران و انسان‌ها را به اشکال مختلف تهدید نمی‌کند؟ به‌اعتقاد من، نباید بازار غیررسمی ایجاد شود که در نهایت، منجر به مرگ خاموش جانداران و انسان‌ها شود.
در گام نخست باید مشخص شود پسابی که قرار است به چرخه مصرف بازگردد، در چه بخشی و کجا مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ تا متناسب مصرف، پساب تصفیه شود. این امر کمک زیادی به صرفه‌جویی در هزینه‌ها می‌کند. گام دوم، مشخص کردن ضوابط، چارچوب‌ها و بعد ایجاد یک روند نظارتی دقیق است.
چرخه را به‌پایان برسانیم
نباید به‌عنوان یک منبع درآمدی به فروش پساب نگاه کرد؛ همچنین باید به این نکته هم توجه کنیم که درآمد حاصل از فروش پساب در کجا مصرف می‌شود.
متاسفانه، برخی شرکت‌های آب و فاضلاب در کشور که اغلب زیانده نیز هستند، در برخی موارد، می‌خواهند با فروش پساب به حل معضلات کمبود بودجه سازمانی بپردازد. درآمد حاصل از فروش پساب در کشورهایی که تجارب موفقی دارند، به این چرخه کمک می‌کند؛ نه اینکه منجر به رفع کمبود نقدینگی سازمان‌های مربوطه از جمله شرکت‌های آب و فاضلاب شود.
به‌عبارت دیگر، باید درآمد حاصل از فروش پساب، صرف بهره‌برداری از پساب سالم شود، در غیر این صورت منجر به ناپایداری شرایط عرضه و تقاضا می‌شود.
به‌لحاظ فناوری، معضلی در فرآیند تصفیه احساس نمی‌شود، چراکه در سطح قابل‌قبولی در کشور وجود دارد. به‌اعتقاد من، در صورت عملیاتی کردن 2 گام گفته‌شده، می‌توانیم فناوری‌های لازم را برای تصفیه بهتر به‌کار بگیریم.
مهم این است چرخه پساب را با کیفیت بالا به انتها برسانیم، نه آنکه بدون نظارت، زمینه بروز معضلات دیگری را فراهم کنیم. گفتنی است، می‌توان از فناوری‌های روز دنیا هم استفاده کرد. خوشبختانه فناوری‌های موردنیازاین بخش در لیست تحریم‌ها نیست و می‌توان از طریق نهادهای بین‌المللی برای واردات آن اقدام کرد.
نظارت را نباید به بخش خصوصی واگذار کرد
بخش خصوصی می‌تواند نقش جدی داشته باشد، مشروط بر اینکه یک روابط و نظام مشخصی در این چرخه ایجاد کنیم، نه اینکه بخش خصوصی هم پساب را بخرد و هم نظارت کند و باید نظارت مستقل از این بخش وجود داشته باشد، بنابراین به‌شرط وجود یک نظام و شاخص، می‌توان چارچوب‌ها را پایش کرد و متوجه انحرافات
شد.
سخن پایانی
باتوجه به موارد یادشده، باید گفت بازگردانی و بازیافت آب، صنعتی فرآیندی است که در آن فاضلاب تولیدشده از یک منبع، تصفیه می‌شود تا در همان فرآیند یا برای فرآیند دیگری مورد استفاده مجدد قرار گیرد. روش‌های مختلفی برای بازیافت یا استفاده مجدد از آب صنعتی بسته به نیازهای کیفیت آب، محدودیت‌های فضا و ملاحظات بودجه‌ای موجود است. گفتنی است، بازچرخانی و استفاده مجدد آب در صنعت، قابلیت کاهش هزینه‌های تامین آب و تصفیه فاضلاب توسط صنایع را دارد. همچنین باعث کاهش فشار بر منابع آب می‌شود. فاضلاب را می‌توان در خود یک کارخانه بزرگ یا بین چندین کارخانه مورد استفاده مجدد قرار داد. بسته به نوع و کیفیت فاضلاب، ممکن است مستقیما و به‌طورمجدد مورد استفاده قرار گیرد یا قبل از استفاده مجدد، تصفیه شود.