اصالت انسان و آزادی در ساختار و گفتمان «نقاشی قهوه‌خانه»
یکی از ویژگی‌های کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» که با استقبال مخاطبان و منتقدان و جوایز معتبر فرهنگی کشور روبرو شده، توجه به اصالت انسان در ساختار و گفتمان کتاب است.
یکی از ویژگی‌های کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» که با استقبال مخاطبان و منتقدان و جوایز معتبر فرهنگی کشور روبرو شده، توجه به اصالت انسان در ساختار و گفتمان کتاب است.
به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «نقاشی قهوه‌خانه: خاطرات کاظم دارابی متهم دادگاه میکونوس» اثر محسن کاظمی در سی‌وهفتمین دوره جایزه کتاب‌سال جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان اثر برگزیده بخش مستندنگاری انتخاب شد. این کتاب سال گذشته، با شمارگان 1250 نسخه، 964 صفحه و بهای 97 هزار تومان توسط انتشارات سوره مهر منتشر شد.
به‌دلیل اهمیت موضوع، پس از مدت زمان اندکی از چاپ نخست، دومین طبع آن نیز با شمارگان و قیمت چاپ نخست در دسترس مخاطبان قرار گرفت. «نقاشی قهوه خانه» در سال 1398 نیز در دو نوبت دیگر، رنگ انتشار به خود دید و امسال جمعا از این کتاب 2500 نسخه دیگر در دسترس مخاطبان قرار گرفت.
محتوای این کتاب روایت خاطرات کاظم دارابی دانشجو و تاجر ایرانی مقیم آلمان و از متهمان اصلی حادثه تروریستی رستوران میکونوس است. پرونده ترور میکونوس یکی از جنجالی‌ترین پرونده‌های تاریخ قضایی آلمان بود که روند دادرسی و محاکمه عوامل آن سال‌ها طول کشید. در حادثه میکونوس که در در شهریور 1371 رخ داد، تعدادی از رهبران حزب دموکرات کردستان ایران کشته شدند.
«نقاشی قهوه خانه» توسط محسن کاظمی، پژوهشگر تاریخ معاصر و از چهره‌های شاخص تاریخنگاری انقلاب، در 25 مصاحبه از فروردین 1387 تا تیر 1387، با مجموع 34 ساعت شکل گرفته است. کاظمی در مقدمه خود بر کتاب، هدف کار خود را پرسش از چیستی و چرایی ماجرای میکونوس، عاملان، پایان و پیامدهای این ماجرا می‌داند. او اشاره کرده که در فرآیند این کتاب و مصاحبه‌ها تنها به پاسخ برخی پرسش‌ها دست یافته است و برخی دیگر همچنان برایش بی‌پاسخ باقی مانده‌اند.
کاظمی درباره این کتاب مستندنگارانه خود نوشته است: «بسیاری از پژوهش‌ها به دنبال پاسخ به مسئله‌ها و معضلات، در مسیر کشف قضایا و فضاهای جدید قرار می‌گیرند. اما برخی پژوهش‌ها برای ایجاد سوال یا برتاباندن سوالات در ذهن جامعه مخاطب صورت می‌گیرند. پژوهش در خاطرات دارابی به دنبال هر دو است. وضعیت اول طبیعت هر پژوهش است، اما در وضعیت دوم در پی آن است تا ذهن وقاد و نقاد مخاطب را در جهان پیرامون به حرکت و پویش درآورد.»
اما چرا کتاب «نقاشی قهوه خانه» اهمیت دارد؟ از زمان وقوع حادثه میکونوس تا امروز، افراد، گروه‌ها و جریان‌های سیاسی هریک از زاویه دید خود به ماجرا نگریسته‌اند و هریک نقش خود بر دیوار میکونوس زدند، اما تنها کسی که تا پیش از این کتاب امکان و فرصتی نداشت که نقد و نگاه خود را در معرض داوری بگذارد، کاظم دارابی یعنی متهم اصلی پرونده بود. او پس از بازگشت به ایران صحبت از نگارش خاطرات خود کرده بود، اما گویا طول کشیدن نقل روایت او به دلیل آماده شدن این کتاب و وسواسی بود که محسن کاظمی معمولا روی آماده سازی آثار خود دارد. البته به باور تعدادی از صاحب نظران این طولانی شدن انتظار مخاطب برای دانستن روایت دارابی از ماجرای میکونوس چون منجر به انتشار کتاب درخشانی چون «نقاشی قهوه خانه» شده، ارزشش را داشته است.
ساختار کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» شبکه‌ای درهم تنیده با رعایت اصول روشی و زیباشناختی از روایت‌های متنوع است. روایت‌هایی از جنس سیاسی، حقوقی، امنیتی، ادبی، روابط بین المللی، تاریخی، ترور، امور زندان و حقوق زندانی در غرب، حقوق بشر جهانی، زندگی روزمره و داستان زندگی مواجهه انسان انقلاب اسلامی با دنیای غرب و از همه مهم‌تر روایت صلحاین‌کتاب پرده‌ای است از نگاره‌ها و نقش‌های مختلف، که نقال آن کاظم دارابی است، که هم نقش‌پرده خود می‌زند، هم نقال و پرده‌خوان دیگر نقش‌هاست. دارابی در سراسر کتاب خود را بی‌گناه و قربانی ماجرای میکونوس می‌داند. او معتقد است دادگاه آلمان تحت تأثیر فضاسازی‌های اپوزیسیون و دستکاری‌های رسانه‌ای برای متهم کردن دولت ایران به ترور دولتی و هجمه به ایران او را دستاویز قرار داده است. ماجرای میکونوس بهانه‌ای به دست غرب و ضدانقلاب داد تا بتوانند هجمه‌های خود را علیه جمهوری اسلامی ایران، شدت ببخشند. حتی ابوالحسن بنی‌صدر هم از این موقعیت سواستفاده و با حضور در دادگاه و اتهام به مقامات جمهوری اسلامی ایران برگی دیگر از خوی خیانتکارانه‌اش را رو کرد.
دارابی ضمن رد اتهاماتی که به او وارد می‌شد، نوشته است: «من به ارتکاب این جرم متهم شدم، درحالی‌که در روز حادثه حدود 400 کیلومتر با منطقه عملیاتی فاصله داشتم. برای آنها اهمیتی نداشت که من در این کشور درس خوانده و دارای خانواده هستم و آیا این اتهام واقعیت دارد یا خیر. برای آنها مهم این بود که یک ایرانی برای این ماجرا متهم شود. اگر من را متهم نمی‌کردند، نمی‌توانستند جمهوری اسلامی را مورد هدف خود قرار دهند. من برای آلمانی‌ها یک سیبل بودم. در این راه نه تنها خود آلمانی‌ها، بلکه تمام معارضین با انقلاب از بنی‌صدر گرفته تا منافقین سعی کردند به این جریان کمک کنند و اعتقادات مذهبی و فعالیت‌هایی مانند عزاداری عاشورا و... که انجام می‌دادم استفاده کرده تا من را به عنوان یک انسان مذهبی چماق‌به‌دست معرفی کنند. در واقع آنها من را قبل از صدور حکم محکوم کرده بودند.»
عنوان کتاب پیش‌رو، خاص و در عین‌حال هوشمندانه است. از نقاشی قهوه خانه در تاریخ هنر معاصر ایران به «غلط سازی» هم یاد شده است. می‌توان این برداشت را از عنوان کرد که غربی‌ها با استفاده از رخداد میکونوس دست به غلط سازی تصویری از سیمای ایران و جمهوری اسلامی در سطح جهان زدند.
«نقاشی قهوه خانه» نماد پختگی تاریخ شفاهی در ایران
جریان تاریخ شفاهی در ایران قدمت چندانی ندارد و سال‌های چندانی از انتشار نخستین کتاب‌های این حوزه نمی‌گذرد. با این‌اوصاف اما در همین‌مدت کوتاه، به دوران اوج و پختگی خود رسیده است. همچنین تاریخ شفاهی ویژگی مهمی دارد و آن هم دموکراتیک بودنش است. تاریخ شفاهی تاریخ طبقات ساکت جامعه است.
هرچند «نقاشی قهوه‌خانه» توسط ناشر یک نهاد حکومتی منتشر شده، اما در این‌کتاب قضاوتی درباره موضوع مهم میکونوس نشده است. تاریخ‌نگار این‌کتاب، با ارائه اسناد بسیار، قضاوت را به خود مخاطب واگذار کرده است. کاظم دارابی در گفت‌وگوی خود با مهر نیز اشاره کرده بود که در حین انجام مصاحبه‌ها توسط محسن کاظمی، بیشتر از دادگاه‌های آلمان محاکمه شده است. این سختگیری یک دلیل عمده دارد و آن، این است که تاریخ‌نگار مسلمان نمی‌خواهد مطلب کذب، دروغ یا حتی محتوایی بدون سند را بپذیرد و منتشر کند.
مرتضی ویسی درباره ساختار این کتاب نوشته است: «بیش از هر چیز (فارغ از محتوای کتاب) باید به جدیت نهفته در کار اشاره کرد که با اولین نگاه به مجموعه کتاب می‌توان این امر را مشاهده کرد. در واقع با دیدن تنها پانوشت‌های مولف به خوبی می‌توان پی‌برد که قرار نیست تنها با یک روایت ساده و کپی شده خاطره‌گو مواجه باشیم بلکه با اثری متفکرانه و برنامه‌ریزی شده روبه‌رو هستیم که حساسیت‌های زیاد و مدت زمانی طولانی برای آن صرف شده است. این امر باعث می‌شود تا انگیزه مخاطب به درگیر شدن با اثر بیشتر شود. نویسنده یا به عبارتی گردآورنده اثر به قدری در نوشتن خود وسواس و دقت به خرج داده است که در بخش‌های روایی ماجرا تقریبا به جرات می‌توانم بگویم هیچ خواننده‌ای از خواندن آنها خسته نشود و به خوبی با متن همراه شود.»
اصالت انسان و آزادی در ساختار و گفتمان کتاب «نقاشی قهوه‌خانه»
همان‌طور که اشاره شد به باور بسیاری از صاحب نظران، منتقدان و پژوهشگران کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» نقطه عطفی در جریان تاریخ شفاهی انقلاب و تاریخنگاری یک رخداد است. مهدی کاموس، از نویسندگان، مورخان و پژوهشگران شناخته شده کشور درباره این کتاب به مهر گفت: به نظر من بررسی دلایل درخشش کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» به تحقیق، تألیف و خلق دکتر محسن کاظمی؛ مسئله ثانویه است و مسئله اصلی فراتر از این درخشش و جوایز است. زیرا، ممکن است اهمیت بین المللی، امنیتی و سیاسی موضوع، شهرت نویسنده، ناشر، بحث برانگیز شدن این کتاب در مجامع سیاسی خارج از کشور و ذینفعان اپوزیسون، سیاست‌های آشکار و پنهان دیپلماسی عمومی و فرهنگی کشور و... هرکدام در این درخشش نقشی داشته باشند و چه بسا کتاب‌هایی که جایزه‌های مهم و معتبر را برده‌اند اما پس از چند سال فراموش شده‌اند. اما آنچه درباره کتاب «نقاشی قهوه‌خانه»، الویت و اهمیت دارد؛ ساختار و گفتمان مسلط در این کتاب است که پیش بینی می‌کنم، آیندگان بیشتر درباره آنها خواهند گفت.
گفتمان مسلط این کتاب که همان قرائت پژوهشگر تلقی می‌شود؛ ستایش آزادی، صلح و مذمت تروریسم و خشونت استوی افزود: ساختار کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» شبکه‌ای درهم تنیده با رعایت اصول روشی و زیباشناختی از روایت‌های متنوع است. روایت‌هایی از جنس سیاسی، حقوقی، امنیتی، ادبی، هنری، روابط بین المللی، تاریخی، ترور، امور زندان و حقوق زندانی در غرب، حقوق بشر جهانی، زندگی روزمره و داستان زندگی مواجهه انسان انقلاب اسلامی با دنیای غرب و از همه مهم‌تر روایت صلح. ساختار روایی کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» فراتر از داستان زندگی کاظم دارابی، تجربه مواجهه واگرایانه ایران و غرب را در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی در جریان دادگاه میکونوس ساختارمند کرده است و نوع نگاه و اندیشه تقابلی انقلابیون و سیاسیون غربی را کاویده است.
این‌نویسنده گفت: کاظمی شبکه روایتی کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» را با راویان متعدد، متون متکثر و با استفاده از پانوشت، اسناد، عکس‌ها و... در بوم‌های رنگارنگ نقاشی کرده است. این‌روایت توصیفی و استدلالی که به توصیف داستان زندگی دارابی و پاسخ به چرایی‌های ماجرا می‌پردازد؛ در نگاه کل گرایانه، پارادایمیک است. کتاب، لایف استوری کاظم دارابی را به عنوان یک نمونه انسان انقلاب اسلامی در وجوه چهارگانه زندگی در الگوی انقلاب اسلامی بررسی کرده است. یعنی زندگی خانگی، سبک زندگی، کیفیت زندگی و زندگی روزمره دارابی را در بسترهای خانوادگی، تحولات اجتماعی و بین المللی واکاوی می‌کند.
کاموس همچنین در ادامه گفت: گفتمان مسلط این کتاب که همان قرائت پژوهشگر تلقی می‌شود؛ ستایش آزادی، صلح و مذمت تروریسم و خشونت است. در این کتاب بیشتر از روایت دارابی با نظرات موافقین و مخالفین و با روایتی پلی فونیک مواجه هستیم. در نگاه تراژیک کتاب نقاشی قهوه‌خانه به ترور و دادگاه‌های سیاسی، جنگ و صلح و خشونت و مدارا دوروی یک سکه نیستند و همه اصالت با صلح، محبت و کرامت انسان در جهان است.
نگاه جدی کاظمی به حوزه سیاست خارجی
محمود فاضلی کارشناس مسائل بین‌الملل، پژوهشگر حوزه تاریخ و دیپلمات سابق نیز درباره کتاب «نقاشی قهوه خانه» به مهر گفت: ابتدا انتخاب کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» به‌عنوان کتاب سال ایران، جایزه جلال آل احمد و همچنین برگزیده کتاب سال دانشجویی را به تدوین کننده کتاب تبریک می‌گویم.
وی افزود: با دیگر آثار این نویسنده به خصوص «خاطرت احمد احمد»، «خاطرات عزت شاهی» و «سال‌های بی قرار» آشنا هستم. کتاب «نقاشی قهوه خانه» اثر ماندگاری است که کاظمی سال‌ها برایش زحمت کشیده است. هر کتابی که محسن کاظمی منتشر می‌کند دارای ویژگی‌های جدیدتری است و نشان می‌دهد که کارهای نویسنده به بالندگی بیشتری در مسیر خاطرات شفاهی رسیده است.
فاضلی ادامه داد: کاظمی قطعا یکی از کسانی است که برای تاریخ شفاهی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی کارهای ماندگاری به نام خود به ثبت رسانده است و همین که اثرش از سوی چند مرکز داخلی انتخاب شده است نشان می‌دهد که آثار او دیده شده است.
این پژوهشگر درباره سختی‌های تدوین و نگارش کتاب «نقاشی قهوه خانه» گفت: باید توجه داشت که نویسنده کتاب برای گردآوری مطالب خود با مشکلات زیادی روبه‌رو بوده است که اولین آن زبان آلمانی اسناد است، بنابراین کاظمی مجبور بود تا در روند تدوین و نگارش کتاب از یک تیم مترجم آلمانی زبان بهره ببرد.
وی اضافه کرد: تدوین کننده در این کتاب تلاش کرده است به حوزه سیاست خارجی نزدیک شود چرا که با شروع روند رسیدگی به پرونده میکونوس، روابط ایران و آلمان و سپس دیگر اعضای اتحادیه اروپا را به نحو شگرفی دستخوش تنش می‌شود. این دادگاه را می‌توان به معنای واقعی یک «بحران سیاسی» در روابط ایران و غرب دانست که در زمان خود روابط سیاسی ایران و آلمان را به سردترین درجه ممکن رساند.
«نقاشی قهوه خانه» سخت‌خوان نیست
یکی از ویژگی‌های مهم کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» سندهای بسیارش است. در منابع تاریخی معمولا ارائه سندها خوانش کتاب را برای مخاطبان غیرتخصصی سخت می‌کند، اما شیوه خاص کاظمی در تدوین و نگارش باعث شده تا به هیچ عنوان این کتاب سخت خوان نشود. بنابراین عامه مخاطبان می‌توانند از این کتاب بهره ببرند. ضمن اینکه کتاب بجز موضوع اصلی‌اش دانش‌های دیگری را نیز به مخاطبان ارائه می‌کند.
مرتضی ویسی در بخش دیگری از یادداشت خود درباره جامعیت این کتاب نوشته است: «مطالعه این اثر صرفا یک بیان و یک روایت سیاسی نیست بلکه مخاطب از طریق خواندن کتاب با ابعادی عمیق از فرهنگ و سبک زندگی مردم آلمان آشنا می‌شود که در کمتر کتاب و یا فیلمی به آن پرداخته شده است. اینکه یک زندانی در یک کشور چه جایگاهی دارد و شرایط محیطی زندان‌های یک کشور غربی به چه شکل است خود روایتی مفصل است که به طور قطع با خواندن این کتاب اطلاعات زیادی در دست مخاطب قرار می‌گیرد.»
با توجه به این‌ویژگی خاص کتاب «نقاشی قهوه خانه» اما هنوز کار چندانی در تبلیغ این کتاب میان عامه مردم ایران انجام نشده است. شاید در این مدت زمان اندک از انتشار این کتاب بیشتر پژوهشگران و متخصصان عرصه تاریخ مخاطبان آن بوده‌اند. شاید بسیاری از مردم ایران به‌ویژه آنهایی که اخبار رخداد میکونوس را در دهه 70 در رسانه‌ها دنبال می‌کردند، پرسش‌هایی را درباره نقش ایران در این ماجرا داشته باشند که این کتاب قابلیت پاسخ به این پرسش‌ها را دارد.
ضرورت دیگر، ترجمه و انتشار این‌کتاب به زبان‌های انگلیسی، آلمانی و عربی است. البته باید این کتاب را به ناشران معتبر و مستقل اروپایی معرفی کرد تا آنها اقدام به انتشار و توزیعش کنند.