اصلاح قیمت بنزین با فناوری‌های نوین
پایین نگه داشتن قیمت بنزین در ایران سال‌هاست به یکی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصادی و اجتماعی کشور بدل شده است. یارانه گسترده‌ای که دولت به این فرآورده اختصاص می‌دهد، اگرچه در ظاهر با هدف حمایت از معیشت مردم صورت می‌گیرد، اما عملا موجب اتلاف گسترده منابع، افزایش قاچاق و تحمیل بار مالی سنگین بر بودجه عمومی شده است.
این شرایط اسفناک و خطرناک، اصلاح وضعیت موجود را به ضرورتی اجتناب‌ناپذیر تبدیل کرده است، اما دولت‌ها به‌دلیل تجربه تلخ اصلاح قیمتی در گذشته، به ویژه در سال 1398، از اقدام در این خصوص هراس دارند. این هراس کاملا بی‌پایه نیست؛ چراکه تحلیل‌های نادرست اقتصادی این فکر را به افکار عمومی القا کرده‌اند که هر اصلاحی در نظام کنونی قیمت‌ها صرفا به معنی گران کردن است و هیچ تغییری در جهت بهبود وضعیت کنونی ایجاد نمی‌کند.
اما واقعیت درست برعکس است، ادامه وضعیت کنونی در کل به زیان عامه مردم و به ویژه اقشار کم درآمد است؛ چراکه یکی از علل کسری بودجه عمومی دولت که نقش مهمی در افزایش تورم دارد، یارانه‌هایی است که به صورت عمومی به همه داده می‌شود و در کنار آن البته قاچاق و اسراف در مصرف که منابع ملی را به هدر می‌دهد.
شهرام رضاییامروزه با توجه به دستاوردهای فناوری‌های نوین می‌توان اصلاح وضع موجود را طوری پیش برد که تغییر قیمت حتی‌الامکان متوجه عامه مصرف‌کنندگان حقیقی نشود و در عین حال مانع قاچاق و اسراف از سوی مصرف‌کنندگانی شود که به‌دلیل پایین بودن قیمت بیش از حد معقول مصرف می‌کنند.
این هدف زمانی تحقق می‌یابد که با تکیه بر فناوری‌های مدرن و زیرساخت‌های موجود بتوان نوعی سیاست تبعیض قیمتی برای گروه‌ها و اشخاص حقیقی و حقوقی مختلف مصرف‌کننده اِعمال کرد. البته تردیدی نیست که در درازمدت هدف نهایی باید کنار گذاشتن سیاست یارانه‌های قیمتی و سپردن قیمت به منطق بازار رقابتی فراگیر و یکپارچه باشد. آنچه اینجا در کوتاه‌مدت پیشنهاد می‌شود صرفا برای بیرون آمدن از شرایط بن‌بستی است که در حال حاضر نظام تدبیر کشور با آن روبه‌رو است. برای رسیدن به این منظور اتخاذ تدابیر زیر لازم به نظر می‌رسد:
1. ضرورت شفافیت داده‌ها در حوزه انرژی
نخستین گام برای اصلاح وضع موجود، دستیابی به تصویر دقیق از وضعیت مصرف سوخت در کشور است. در حال حاضر، داده‌های مصرف بنزین به‌صورت پراکنده در سامانه‌های مختلف وزارت نفت، شرکت پخش، جایگاه‌ها و نهادهای نظارتی وجود دارد؛ اما یکپارچگی لازم میان آنها برقرار نیست. برای این منظور لازم است یک مخزن فراگیر داده‌ها دیتا لیک (Data Lake) در سطح ملی ایجاد شود که بتواند همه داده‌های انرژی مرتبط با تولید، توزیع، مصرف و تخصیص یارانه را تجمیع کند. این مخزن ابزار قدرتمندی در اختیار سیاستگذاران قرار می‌دهد. انتشار بخشی از این داده‌ها برای پژوهشگران و استارت‌آپ‌های بخش خصوصی، علاوه بر شفافیت، به نوآوری در طراحی راه‌حل‌ها نیز کمک خواهد کرد.
2. هوش مصنوعی و تحلیل پیش‌بینانه در مدیریت مصرف
با تجمیع داده‌ها، مرحله بعدی استفاده از هوش مصنوعی و الگوریتم‌های یادگیری ماشین برای تحلیل و پیش‌بینی است.
شناسایی الگوهای غیرعادی مصرف: الگوریتم‌ها می‌توانند رفتارهای مشکوک جایگاه‌ها یا خودروهایی را شناسایی کنند که نشانه‌ای از قاچاق دارند.
پیش‌بینی الگوی مصرف: مدل‌های هوش مصنوعی می‌توانند مصرف مناطق مختلف کشور را در بازه‌های زمانی مختلف پیش‌بینی و توزیع هوشمند سوخت را امکان‌پذیر کنند.
تحلیل اثرات یارانه‌ای: شبیه‌سازی‌های مبتنی بر داده می‌تواند به سیاستگذاران نشان دهد که تغییرات احتمالی قیمت سوخت چه اثری بر تورم، مصرف، و نابرابری در توزیع ثروت و درآمد خواهد داشت.
3. زیرساخت‌های هوشمند سوخت‌رسانی
نسل جدید کارت‌های سوخت و سامانه‌های متصل به اینترنت اشیا (IoT) می‌توانند ستون فقرات اصلاحات فنی باشند.
کارت سوخت هوشمند می‌تواند با اتصال به سامانه‌های ملی رفاه و مالی، متناسب با وضعیت درآمدی خانوارها میزان یارانه انرژی را تنظیم کند.
نصب حسگرهای هوشمند در جایگاه‌های سوخت امکان پایش لحظه‌ای توزیع و جلوگیری از انحراف را فراهم می‌آورد.
سامانه‌های ردیابی دیجیتال در کامیون‌ها و مخازن سوخت می‌توانند مانع از انتقال غیرقانونی و قاچاق در مقیاس عمده شوند.
4. سامانه‌های حمایت معیشتی هدفمند
یکی از بزرگ‌ترین نگرانی‌ها در اصلاح یارانه انرژی، تبعات اجتماعی و فشار بر اقشار کم‌درآمد است. فناوری می‌تواند این نگرانی را به فرصت تبدیل کند.
کیف پول انرژی دیجیتال: خانوارها به‌جای دریافت یارانه غیرمستقیم در قالب بنزین ارزان، اعتبار مشخصی در کیف پول دیجیتال خود دریافت کنند که قابل استفاده در حوزه انرژی و حمل‌ونقل باشد.
تعرفه پلکانی هوشمند: قیمت سوخت می‌تواند به‌صورت پویا بر اساس نوع مصرف‌کننده، سطح درآمد و حتی موقعیت جغرافیایی تنظیم شود. اتصال به داده‌های رفاهی: این سامانه‌ها می‌توانند به پایگاه‌های داده معیشتی و مالی متصل باشند تا یارانه به شکلی هدفمند توزیع شود.
5. فناوری‌های ضدقاچاق و نظارت مرزی
قاچاق سوخت یکی از اصلی‌ترین پیامدهای قیمت پایین بنزین در ایران است. در این حوزه نیز فناوری راه‌حل‌هایی ارائه می‌دهد:
پهپادها و دوربین‌های حرارتی برای رصد مرزها و مسیرهای انتقال غیرقانونی سوخت. سامانه‌های مبتنی بر بلاک‌چین برای رهگیری کامل زنجیره تامین سوخت از پالایشگاه تا جایگاه. پنل مشترک داده‌ای میان وزارت نفت، گمرک، نیروی انتظامی و بخش خصوصی برای تبادل فوری اطلاعات و اقدام سریع. تجربه جهانی نشان می‌دهد اصلاح قیمت انرژی و حذف یارانه‌های غیرهدفمند بدون تکیه بر ابزارهای فناورانه و داده‌های شفاف با چالش‌های جدی مواجه می‌شود. در مقابل، کشورهایی که توانسته‌اند مسیر تدریجی اصلاح را طی کنند، همواره ترکیبی از سیاست‌های اقتصادی و زیرساخت‌های فنی را به‌کار گرفته‌اند. شفافیت داده‌ها، هوش مصنوعی، سامانه‌های دیجیتال یارانه‌ای و ابزارهای ضد قاچاق، اگر در کنار تصمیم‌های اقتصادی سنجیده قرار گیرند، می‌توانند بسیار کارساز واقع شوند.
اما در پایان لازم است دوباره تاکید کنیم که اصلاحات مورد اشاره برای بیرون آمدن از وضعیت بحرانی کنونی در کوتاه‌مدت و میان‌مدت و نهایتا رفتن به سوی کنار گذاشتن یارانه‌های قیمتی در درازمدت است.
* اقتصاددان
** فعال حوزه فناوری و کارآفرین
