امام رضا (ع)؛ پایه‌گذار معنویت دانش‌بنیان در ایران
عضو علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی حوزه به نقش امام رضا (ع) در برابر با نحله‌های معنوی وارداتی اشاره کرد و گفت: مردم در باورها و سلوک امام، معنویتی ارتقا یافته را می‌دیدند از این رو گرایش آنان به معنویت در این زمان، نه سطحی و اسمی بلکه دانش‌بنیان بود.
حجت‌الاسلام رسول حسن‌زاده، عضو علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی حوزه علمیه، در گفت‌وگو با گروه حوزه و روحانیت خبرگزاری تسنیم، درباره نقش امام رضا (ع) در معنویت‌گرایی در ایران گفت: جایگاه معنوی مضجع رضوی هم در بیانات امام که مشهد را پایتخت و مرکز معنوی ایران می‌دانستند و هم رهبر معظم انقلاب که این شهر را قله شکوه معنوی کشور می‌دانند، به وضوح روشن است.
وی تصریح کرد: ورود امام رضا (ع) به ایران و هجرت اجباری ایشان، برکات زیادی هم در ارتقاء توحید و هم ولایت داشت و هدایت معنوی و ورود به قلب مردم تنها از عهده امام بر می‌آمد زیرا ایران به خاطر موقعیت جغرافیایی خود در معرض انواع فرهنگ‌ها قرار داشت (از مسیحیت و زردشت تا بودایی و هندی که بت ها و مجسمه هایشان به ویژه در کابل و افغانستان کم نبود) اما هیچ‌یک از این‌ها و سایر نحله‌ها نتوانسته بودند به قلب مردم نفوذ کنند.
پژوهشگر اخلاق و معنویت با اشاره به استقبال بی‌نظیر مردم ایران از امام رضا (ع) با وجود محدودیت های مأمون افزود: در طول مسیر حرکت به خراسان، علاوه بر فرمایشات امام، رفتار و پارسایی و سلوک معنوی امام، مردم را شیفته خود کرد و این محبت و معنویت نسل به نسل منتقل شد.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده با بیان اینکه سلوک امام، باورهای دینی و معنوی، خصوصا نگرش توحیدی را در دل مردم تعمیق می‌کرد، ادامه داد: تکریم میهمان، همنشینی با خدمه، مواسات با فقرا، رافت و مهربانی و.. در سیره امام، برای جامعه ایرانی ارزشمند بود و مردم معنویتی ارتقا یافته را در ایشان می‌دیدند از این رو گرایش آنان به معنویت در این زمان، نه سطحی و اسمی بلکه دانش‌بنیان بود.
وی اظهار کرد: امام همچنین با دعوت از سادات علوی به ایران، شبکه عظیم معنوی شیعیان در کشور را پایه‌ریزی کرد که پس از شهادتشان نیز سبب شد مردم در اثر علقه به حضرت، موقوفاتی برای مضجع ایشان داشته باشند که اغلب برای توسعه علمی بود؛ در نتیجه مراکز علمی برای توسعه دانش‌پایه این معنویت رشد کرد. در زمان حیات امام، دستگاه خلافت عباسی با خباثت می‌خواست امام رضا (ع) را تافته جدابافته از مردم و فردی حکومتی جلوه دهد اما ایشان با اقامه نماز با شکوه عید فطر و هیبت معنوی که نشان دادند، سبب نفوذ معنویت در دل‌ها و مانع این توطئه شدند.
پیوند معنویت مردم ایران با عقلانیت و علم
مدیر مؤسسه مأوا، حدیث مشهور امام رضا (ع) پیرامون شرایط اکمال عقل را عامل پیوند معنویت مردم ایران با عقلانیت و علم دانست و خاطرنشان کرد: در زمان امام رضا (ع) اوج گسترش جریان علمی را هم می‌بینیم چراکه پایه‌گذاری بسیاری از دانش‌ها و اندیشه‌های علمی و کلامی و مناظرات علمی توسط ایشان صورت گرفت و با فراهم آوردن زیرساخت‌های علمی و تربیت شاگردان، نسل فقاهت شیعه را پایه‌ریزی کرده و زمینه‌ساز آمادگی مردم برای عصر غیبت شدند.
حجت‌الاسلام حسن‌زاده ابراز کرد: ایران محل تلاقی معنویت‌های مختلف بود و دستگاه بنی عباس هم به این تکثرگرایی دامن می زد تا بتواند قلمرو سرزمینی بیشتری داشته باشد اما امام رضا (ع) با مناظرات و دفاع و مرزبانی توحیدی و اعتقادی خاصی که داشتند، معنویت شیعی و الهی و توحیدی را تثبیت کردند به گونه‌ای که جریانات بودایی که گسترش زیادی داشتند، به خاطر حضور مقتدرانه امام در خراسان متوقف شدند، مسیحیت هم نتوانست پا بگیرد و جریان‌های مانوی رو به زوال رفت.
وی از آن پس معنویت در ایران بیشتر در کانون‌های دانشی دنبال شد، افزود: از سوی دیگر حکومت‌ها خصوصا صفویان توجه ویژه به مشهد و نقش این شهر در مقابله با دشمنانشان داشتند؛ گاها با پای پیاده زیارت می‌رفتند یا وقف‌نامه‌های بزرگ و زیادی داشتند که خود به خود توجه مردم را نیز جلب می‌کرد و توسل ها به امام را افزایش داده و جریان‌های معنوی عمیق و گسترده ایجاد می‌کرد. حتی چه مردم و چه برخی پادشاهان سعی می‌کردند نسب خود را به امام برسانند تا اعتباری برای خود قائل شوند.
استغنای ایران از معنویت‌های وارداتی
عضو علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی حوزه با اشاره به تأثیر فرهنگ رضوی در فرهنگ ایرانی گفت: فرهنگ رضوی نوعی فرهنگ عقلانی، اهل گفتگو و آداب اجتماعی اخلاقی در ایران ایجاد کرد؛ امروز نیز به برکت وجود امام می‌بینیم با اینکه کشور ما در معرض انواع معنویت‌ها و جریان‌های سکولار وارداتی است، نوعی استغنای معنوی در مردم وجود دارد و پناهشان امام رضا (ع) هستند، نذرها و وقف‌های متعددی برای ایشان داشته و دارند و روی خوشی به معنویت‌های وارداتی نشان نمی‌دهند (گرچه برخی آثارشان دیده می‌شود اما نفوذ قلبی وجود ندارد و صرفا جولان ظاهری است).
خبرنگار: سیداحمد ساعدی