اهمیت ویژه شبکه ریلی در اقتصاد دریامحور
بهره‌مندی از مزیت‌های کریدور شمال - جنوب و توسعه ترانزیت مستلزم اتصال بنادر به شبکه ریل سراسری است که تاکنون تعدادی از بنادر از جمله بندر چابهار به شبکه راه‌آهن متصل نشده است.
خبرگزاری تسنیم- بنادر اهمیت زیادی در چرخه حمل‌ونقل و تسهیل واردات و صادرات دارند از این رو انطباق با تمام مدهای حمل و نقلی ازعوامل اصلی زنجیره حمل و نقل خواهد بود و موجبات جابجایی و توزیع آسان کالا نه تنها در قلمرو داخلی، بلکه در بازارهای منطقه ای و جهانی فراهم خواهند کرد.
در فضای فعالیت لجستیک و حمل کالا و کانتینر تناسب تمام اجزای حمل و نقل به عنوان زیر ساخت (ریل، جاده و بندر....) با یکدیگر و تعامل ذی‌نفعان در بهره مندی از زیرساخت از شروط اصلی و مهم در بهره وری زنجیره حمل و نقلی کشور است. از این رو مزیت‌ها و قابلیت‌های یک بندر موفق باید به گونه ای طراحی اجرا و مدیریت شود تا زمینه ارتباطات حمل و نقل چندوجهی با تاکید بر دو قید اصلی «کاهش هزینه» و «مدیریت هزینه» فراهم آید.
امکان انتقال کالا به بیرون از دروازه های بندر با امکان بهره مندی از گونه های مختلف حمل و نقلی از جمله جاده، ریل و حمل هوایی تاثیر زیادی در افزایش ظرفیت پذیرش کالا و ارتقای بهره وری بنادر کشور را دارد. این موضوع مهم در زمینه حمل کالاهای اساسی مورد نیاز مردم از بنادر کشور دارای اهمیت بیشتری است. با مقایسه امکانات گونه های مختلف حمل و نقلی و امکانات هر کدام از آنها با در نظر گرفتن سهم هر کدام از مدها در نقش آفرینی لجستیک و جابحایی کالای کشور به نظر می رسد بخش حمل و نقل هوایی و جاده‌ای کشور با چالش های زیادی از جمله فرسودگی ناوگان، بالا بودن میزان مصرف انرژی و نبود استانداردهای جهانی مواجه بوده و از همه مهمتر به دلیل حجم بالای تردد کامیون درون بنادر کشور، مشکلات عدیده ای همچون ترافیک، آلودگی و مصرف بالای سوخت در مسیر جابجایی کالا در بنادر کشور را نیز ایجاد خواهند کرد.
این در حالی است که سیستم ریلی به دلیل ساختار متفاوت (اصطحکاک کمتر نسبت به حمل و نقل جاده ای)، قابلیت حمل بیشتر نسبت به سیستم جاده ای، مصرف سوخت کمتر به لحاظ زیست محیطی و قیمت تمام شده، به صرفه‌تر و سازگارتر است. از این رو ارزان‌ترین، مناسب‌ترین و امن‌ترین شیوه از گونه های مختلف حمل و نقلی، مطمینا حمل ریلی است. موفقیت یک بندر بزرگ با کارکرد جهانی در صحنه رقابت بین المللی علاوه بر ساختار بندر، نحوه مدیریت، مدل راهبری پایانه های بندری و سهولت تردد خطوط کشتیرانی؛ اتصال بنادر در پسکرانه به شبکه حمل و نقل چند وجهی ریلی بوده که از فاکتورهای موفقیت و ارتقا دهنده کیفیت خدمات به‌شمار می‌رود.
در این بین به نظر می‌رسد سرمایه گذاری گسترده در زیر ساخت ریلی و توسعه آن موجب شده مدیران جسارت ورود به صنعت حمل و نقل ریلی را از دست بدهند و خطر از دست دادن مزایای تبعی آن را برای اقتصاد کشور وجود داشته باشد. طبق نظر کارشناسان برای مسافت‌های بیش از 300 کیلومتر راه‌آهن به‌عنوان یک سیستم حمل در مقایسه با کامیون و آبراه‌های داخلی به لحاظ سرعت، رقابت‌پذیری هزینه، قابلیت اطمینان و امنیت و سازگاری با محیط‌زیست، برتری قابل توجهی دارد. یک قطار باری 800 متری می تواند به اندازه محموله 50 کامیون را جابجا کند.
مثال‌های خوب از اتصال بنادر به شبکه ریلی در دنیا وجود دارد، یکی از این بنادر بندر هامبورگ در آلمان و دیگری بندر آنتورپ در بلژیک است. که در ادامه به توضیح مختصر راجع به هر دو بندر پرداخته‌ایم.
بندر هامبورگ آلمان از آغاز عصر راه آهن از این سیستم بهره برده است و امروزه دسترسی تمام پایانه‌ها و شرکت‌های صنعتی در بندر از طریق شبکه ریلی ارائه می گردد. این بندر یکی از بنادر موفق در حوزه ریلی بوده که در سال 2022 میلادی بالغ47 میلیون تن کالا از طریق راه آهن با میانگین 200 قطار در روز از این بندر حمل شده است. راه آهنی که دارای یک شبکه ریلی به طول حدود 300 کیلومتر است که روزانه حدود 200 قطار کالاها را با بیش از 5،500 واگن جابجا می کند این بندر در بین بنادر اروپا جایگاه اول را دارد.
بندر آنتورپ در بلژیک نیز دارای مسیرهای ریلی سریع به تمام کریدورهای ریلی اروپاست. مسیرهای ریلی زمان ترانزیت کوتاه‌تر و حمل و نقل بدون ترافیک را به هاب های لجستیکی اروپا تضمین می کند. از آنتورپ خطوط ریلی منظم به مقاصدی مانند روسیه، قزاقستان، کره و چین وجود دارد. شبکه ریلی این بندر از بیش از 1000 کیلومتر خط راه آهن تشکیل شده است. با امعان نظر به اینکه قدمت اتصال برخی بنادر به شبکه ریلی کشور به بیش از 90 سال می‌رسد متاسفانه توسعه زیرساخت‌های ریلی متناسب با بازار جهانی دریایی و کریدورهای بین‌المللی رشد نکرده و یک سری کمبودهای زیرساختی و روساختی وجود دارد که باعث تحمیل هزینه و از دست دادن فرصت‌های ترانزیتی در بنادر و جغرافیای کریدوری کشور از نظر زمان و هزینه شده. در این راستا نیاز است که با اعمال تدابیر اقتصادی بر پایه دریامحور و سوق دادن اعتبارات یا جذب بخش‌های خصوصی توسعه زیرساختی متناسب با مزیت‌ها وقابلیت‌های جغرافیایی به‌عنوان پیشران‌های توسعه صورت پذیرد.
اتصال بنادر اصلی به شبکه ریلی کشور: بهره‌مندی از کریدور شمال جنوب و توسعه ترانزیت کشور از این مسیر مستلزم اتصال بنادر به ریل و شبکه ریل سراسری است، که تاکنون بسیاری از بنادر کشور از جمله بندر چابهار به خط ریلی سراسری متصل نشده‌اند. برای بنادر در حال طراحی از قبیل بندر مکران که هزینه هنگفتی در بر خواهد داشت، برنامه‌ای برای اتصال ریلی به شبکه سراسری پیش‌بینی نشده است.
توسعه زیرساخت‌های ریلی جهت ارتقا سرعت مناسب ریل در حمل بار: به دلیل زیرساخت‌های غیر استاندارد، عدم دو خطه بودن بعضی خطوط ریلی و اولویت‌های بار و مسافر، زمان انتقال بار را نسبت به جاده بیشتر نموده و صاحبان کالا را به سمت حمل و نقل جاده‌ای سوق می‌دهد.
همسان سازی سیستم‌های ریلی کشور با کشورهای همسایه: یکی از مشکلات عمده در اتصال ریل کشور به کشورهای همسایه عدم همخوانی سیستم‌های ریلی و واگن‌ها با مکانیزم‌ها و سیستم ریلی آن کشورها است که باعث گردیده تجار، بازرگانان و فورواردرها با وجود زیرساخت‌های نامطلوب و مخاطرات مربوطه همچنان از حمل و نقل جاده‌ای برای انتقال کالا تا مقاصد هدف بهره‌گیری کنند.
اصلاح تعرفه‌ها با قابلیت رقابتی نمودن کریدورها در بخش داخلی و ترانزیتی: عدم وجود تعرفه بر مبنای واحد پولی یکسان و همچنین وجود تعرفه‌های بالا و گاهاً عدم قطعیت در آنها از طریق طرفین موجبات فقدان بهره‌گیری از ریل را در کریدورهای ترانزیتی و داخلی بوجود آورده است.
ایجاد فرآیندهای تسهیل‌گر گمرکی: از جمله عوامل عدم رغبت صاحبان کالا به استفاده از حمل و نقل ریلی در بنادر کشور، نبود نرم‌افزارهای کنترل گمرکی در ورود و خروج واگن و پیچیدگی فرآیندهای گمرکی در حوزه ریلی است. مطمئناً، با تسهیل‌گری و رفع مشکلات زیرساختی گمرکی سهولت در حمل و نقل ریلی ایجاد خواهد شد.
واگذاری اپراتور ریلی بنادر به بخش خصوصی: با توجه به علیرغم واگذاری اپراتورهای تخلیه و بارگیری دریایی و... در محدوده بنادر، تا کنون اپراتورهای ریلی در همه بنادر دنیا استقرار گردیده‌اند ولی این واگذاری در حوزه ریل داخلی بنادر صورت نگرفته و باعث شد در محدوده بنادر توسعه فیزیکی مناسب، که موجب رضایت و خواستگاه بخش‌های سرمایه‌گذار بوده، ایجاد نگردد. لذا واگذاری اپراتور ریلی در بنادر ضمن کاهش سوانح مطمئناً باعث ارتقا شاخص‌های ریلی خواهد شد.
اصلاح و توسعه زیرساخت‌های ریلی پیوسته در اسکله‌ها، محوطه‌ها، انبارها و سیلوها: با توجه به عدم واگذاری اپراتور ریلی در بنادر متاسفانه توسعه فیزیکی برای اتصال نقاط و محل‌هایی که در استانداردهای بنادر می‌بایست به ریل متصل گردند صورت نپذیرفته است که بعنوان اصلی‌ترین نقصان در پیشانی و شروع حمل و نقل ریلی است.
تامین تجهیزات مدرن در سیستم‌های مانورینگ: عدم تامین بودجه مورد نیاز نوسازی ناوگان ریلی درون و بیرون بندر و عدم واگذاری این بخش به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی به‌عنوان یکی از گلوگاه‌های مانورینگ واگن در بنادر و مسیر مبدل شده است.
ایجاد مناطق ویژه اقتصادی و آزاد در طول مسیرهای ریلی پسکرانه بنادر: یکی از اصلی‌ترین معضلات در بهره‌گیری از سیستم ریلی برای انتقال انواع کالاها در مرکز کشور، فقدان سیلو، انبار و مخازن استراتژیک در طول مسیر ریلی درون کشور با ایجاد مناطق ویژه و یا آزاد خشک در مراکز بار باعث ارتقاء بهره‌گیری از شبکه ریلی برای انتقال تنوع‌های کالایی علی‌الخصوص کالاهای اساسی خواهد شد.
تامین و استقرار سیستم‌های مکانیزه و نوین تخلیه و بارگیری، اندازه‌گیری، پایش و توزین ریلی در مسیرهای ریلی محوطه‌ها، انبارها و مخازن بندری: مطمئناً با نصب و استقرار مکانیزم‌های نوین تخلیه و بارگیری، اندازه‌گیری، پایش و توزین ریلی در ترمینال‌های تخصصی، مسیرهای ریلی محوطه‌ها و انبارها موجب ارتقاء بهینه شاخص‌های عملیات ریلی من جمله امنیت، سرعت، هزینه و زمان خواهد شد.
تامین و توسعه ناوگان باری متنوع: با توجه به اینکه مبادی ورودی و خروجی در همه رویه‌های گمرکی بنادر کشور محسوب می‌گردند لذا به همین دلیل حجم قابل ملاحظه‌ای از صادرات، واردات و ترانزیت کالاها در بنادر صورت می‌پذیرد متناسب سازی ناوگان باری با این حجم کالا یکی از ضروریات است که می‌بایست در دستورکار با رویه‌های ذکر شده قرار گیرد. به عنوان نمونه ظرفیت حمل بار واگن‌های باری متنوع در مسیر بنادر جنوبی کشور بین 55 تا 85 تن است و این مقدار ظرفیت با توجه به وزن و حجم کالای ورودی و خروجی بنادر کشور از جمله کالای معدنی مطمئناً در شاخص‌های رقابت‌پذیری مؤثر خواهد بود.
اولویت بخشی عملیات منظم حمل و نقل ریلی توسط راه آهن : یکی از قابلیت‌های حمل ریلی، تسریع در زمان انتقال کالاهاست که با تدوین طرح جامع بر مبنای اولویت بخشی عملیات منظم حمل و نقل ریلی در بنادر کشور عملاً از تطویل زمان انتقال مسافر و کالا که باعث نارضایتی ذی‌نفعان و صاحبان کالا جلوگیری می‌کند.
از دیگر موارد ارتقا شاخص‌های عملیاتی در شبکه ریلی کشور، به درخواست از سرمایه گذاران داخلی و خارجی و سهیم کردن کشورهای ذینفع در توسعه زیرساخت‌های راه آهن به‌عنوان یک اولویت اصلی و واگذاری تکمیل و توسعه در زیر ساخت‌های ریلی به بخش خصوصی با تدوین مدل اقتصادی بر مبنای تعهد بار به مسیرهای ریلی برای جذابیت در سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و روساخت‌های ریلی می‌توان اشاره کرد.
بهروز آقایی - کارشناس حمل‌ونقل