بازی برد - برد مؤدیان و نظام مالیاتی
دنیای اقتصاد: صورت‌حساب الکترونیکی نوعی فاکتور استاندارد دیجیتال است که به‌جای فاکتورهای کاغذی صادر می‌شود و شامل جزئیات معامله مانند مشخصات فروشنده و خریدار، نوع کالا یا خدمات، مبلغ، مالیات و عوارض است.
این صورت‌حساب به‌طور مستقیم در سامانه سازمان امور مالیاتی ثبت می‌شود تا شفافیت مالی، جلوگیری از فرار مالیاتی و تسهیل فرآیندهای نظارتی و حسابرسی فراهم گردد. صورت‌حساب الکترونیکی در سال‌های اخیر به یکی از پایه‌های اصلی تجارت الکترونیک و کسب‌وکارهای نوین در ایران تبدیل شده و جایگاه ویژه‌ای در نظام مالیاتی یافته است.
هدف اصلی این طرح، شفاف‌سازی حساب‌های مالی، افزایش اعتماد عمومی و تسهیل فرآیندهای مالیاتی است. بر اساس مقررات، مودیان مالیاتی باید اطلاعات فروش خود را به صورت الکترونیکی ثبت و ارسال کنند. صدور صورت‌حساب الکترونیکی تنها یک تکلیف قانونی نیست، بلکه اقدامی برای صیانت از حقوق مودیان و ارتقای شفافیت اقتصادی کشور به شمار می‌رود. این سامانه با ساده‌سازی ثبت معاملات، از مشکلاتی مانند پرداخت مالیات مضاعف جلوگیری کرده و موجب افزایش اعتماد عمومی به نظام مالیاتی می‌شود.
اجرای کامل این طرح می‌تواند نقطه عطفی در نظام مالیاتی ایران باشد و به توسعه پایدار اقتصادی کمک کند. در گذشته، تبادل فاکتورهای کاغذی یا سیستمی بین خریدار و فروشنده کافی بود، اما امروز با توجه به ضرورت مقابله با تخلفات مالیاتی، جلوگیری از فرار مالیاتی و افزایش کارآیی نظام اقتصادی، استفاده از صورت‌حساب الکترونیکی برای همه اشخاص حقیقی و حقوقی الزامی شده است.
پایان عصر فاکتورهای کاغذی
صورت‌حساب الکترونیکی در مقایسه با فاکتورهای سنتی، تحولی اساسی در نظام مالیاتی ایجاد کرده است. در این روش، مودیان موظف‌اند از پایانه فروشگاهی استفاده کنند و تمامی صورت‌حساب‌ها در حافظه مالیاتی ذخیره شود؛ به همین دلیل دیگر خبری از فاکتورهای دستی یا کاغذی نیست. نکته مهم آن است که هر صورت‌حساب به صورت خودکار دارای شناسه یکتای 22 رقمی می‌شود و نیازی به شماره‌گذاری دستی یا ثبت دوباره اطلاعات در سامانه معاملات فصلی وجود ندارد.
صورت‌حساب‌های الکترونیکی در سه نوع اصلی صادر می‌شوند. نوع اول شامل تمام اطلاعات خریدار و فروشنده است و اعتبار مالیاتی برای خریدار ایجاد می‌کند و کاملترین نوع صورت‌حساب هستند. نوع دوم که بیشتر برای معاملات نقدی و مصرف‌کنندگان نهایی کاربرد دارد، ثبت اطلاعات خریدار را الزامی نمی‌داند و اعتباری هم برای او ایجاد نمی‌کند. نوع سوم نیز همان رسید پرداخت دستگاه‌های کارتخوان یا درگاه‌های الکترونیکی است که تنها اطلاعات محدودی از تراکنش را ثبت می‌کند و جنبه مالیاتی برای خریدار ندارد.
برای هر نوع صورت‌حساب، الگوهای مشخصی تعریف شده است. صورت‌حساب‌های نوع اول نه الگو دارند که از فروش کالا و خدمات گرفته تا معاملات ارز، طلا و جواهر را در برمی‌گیرد. نوع دوم دو الگو دارد که مخصوص معاملات نقدی است و نوع سوم فقط یک الگو دارد که همان رسید پرداخت الکترونیکی محسوب می‌شود.
از نظر ماهیت نیز، صورت‌حساب‌های الکترونیکی به چهار دسته تقسیم می‌شوند، صورت‌حساب اصلی که برای ثبت معاملات جاری صادر می‌شود، صورت‌حساب اصلاحی برای رفع خطاهای احتمالی، صورت‌حساب ابطالی در صورت فسخ یا لغو معامله، و صورت‌حساب برگشت از فروش که هنگام بازگرداندن کالا یا خدمات توسط خریدار صادر می‌گردد.
سد جدید فرار مالیاتی
استفاده از صورت‌حساب الکترونیکی، تحولی مهم در نظام مالیاتی کشور به شمار می‌آید و مزایای متعددی برای فعالان اقتصادی به همراه دارد. نخستین و شاید مهم‌ترین دستاورد آن، افزایش شفافیت مالی و کاهش زمینه‌های فرار مالیاتی است؛ موضوعی که نه تنها به نفع دولت، بلکه به سود کسب‌وکارهایی است که به دنبال فعالیت سالم و شفاف هستند. از سوی دیگر، حذف فاکتورهای کاغذی به معنای صرفه‌جویی در هزینه‌های چاپ و نگهداری اسناد است و این امر به‌ویژه برای شرکت‌ها و فروشگاه‌هایی که حجم بالایی از معاملات دارند، اهمیت زیادی دارد.
صورت‌حساب الکترونیکی همچنین فرآیند ارسال اطلاعات به سازمان امور مالیاتی را ساده و سریع کرده و به مودیان این امکان را می‌دهد که در کمترین زمان اطلاعات فروش خود را ثبت و تایید کنند. قابلیت استعلام و صحت‌سنجی آن نیز باعث می‌شود احتمال بروز اختلافات مالی میان خریدار و فروشنده کاهش یافته و از کلاهبرداری‌های احتمالی جلوگیری شود. افزون بر این، ارتباط مستقیم با سازمان امور مالیاتی از طریق سامانه مودیان، دسترسی به خدمات الکترونیکی دیگری همچون اظهارنامه مالیاتی یا دریافت گواهی‌های مرتبط را نیز برای فعالان اقتصادی فراهم می‌کند.
براساس قانون، تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی که در حوزه تولید، توزیع و عرضه کالا و خدمات فعالیت دارند، مشمول استفاده از این سامانه هستند. حتی فعالان حوزه‌های مشاوره، حسابداری، اجاره املاک و همچنین واردات و صادرات نیز در صورت عبور از حد نصاب معاملات تعیین‌شده، ملزم به صدور صورت‌حساب الکترونیکی خواهند بود.
یکی از تفاوت‌های مهم این ابزار با فاکتورهای قدیمی شمس نیز در همین بخش دیده می‌شود. فاکتورهای شمس که پیش‌تر به صورت کاغذی صادر می‌شدند، اگرچه شماره اختصاصی داشتند، اما امکان استعلام و پیگیری معتبر را برای خریدار و سازمان امور مالیاتی فراهم نمی‌کردند. در مقابل، صورت‌حساب‌های الکترونیکی به واسطه شناسه یکتای مالیاتی خود، قابلیت ذخیره‌سازی الکترونیکی، استعلام فوری و پیگیری رسمی را دارند و همین ویژگی، آنها را به ابزار اصلی نظام مالیاتی جدید کشور تبدیل کرده است.
جهش بزرگ سامانه مؤدیان
آمارها نشان می‌دهد تعداد اشخاص صادرکننده صورت‌حساب الکترونیکی (صحا) در سامانه مودیان طی سه سال اخیر جهشی قابل‌توجه داشته است. در سال 1400 تنها حدود 1390مؤدی اقدام به صدور صورت‌حساب نوع یک و دو کرده بودند، اما این روند در سال 1402 شتاب گرفت و به 137872 مؤدی رسید. در نهایت، سال 1403نقطه عطف این مسیر بود؛ جایی که تعداد صادرکنندگان تقریبا دو برابر شد و به رقم چشم‌گیر 261681 مؤدی افزایش یافت.
این رشد سریع نشان‌دهنده استقبال گسترده فعالان اقتصادی از سامانه مودیان و حرکت نظام مالیاتی کشور به سمت شفافیت، سهولت و دیجیتالی شدن فرآیندها است.
صعود شفافیت مالیاتی
بر اساس آمارهای منتشرشده از سوی سازمان امور مالیاتی، یکی از شاخص‌های کلیدی در ارزیابی موفقیت سامانه مودیان، نسبت مالیات پرداختی اشخاص صادرکننده صورت‌حساب الکترونیکی نوع یک و دو به کل مالیات اشخاص بالقوه است. این شاخص نشان می‌دهد چه میزان از مالیات‌های کشور از مسیر شفاف و قابل رصد تامین می‌شود.
نتایج بررسی‌ها طی سه سال اخیر نشان می‌دهد که در سال 1401حدود 90درصد مالیات اشخاص بالقوه توسط مودیانی تامین شد که صورت‌حساب الکترونیکی نوع یک و دو صادر کرده بودند، در سال 1402این نسبت به حدود 94 درصد افزایش یافت و در سال 1403رقم مذکور به حدود 97 درصد رسید که نشان‌دهنده رشد مستمر سهم مالیات‌های شفاف است. این روند افزایشی به‌خوبی گویای حرکت نظام مالیاتی کشور به سمت شفافیت و کاهش فرار مالیاتی است.
با توجه به اینکه صورت‌حساب‌های نوع یک و دو اطلاعات دقیق‌تری از معاملات را ثبت و امکان استناد و پیگیری مالیاتی را فراهم می‌کنند، بالا رفتن سهم آنها در تامین مالیات کشور نشانه‌ای مثبت از پذیرش گسترده سامانه مودیان در میان فعالان اقتصادی است. به‌طور کلی، افزایش این نسبت از 90 به 97درصد طی سه سال بیانگر این واقعیت است که نظام مالیاتی ایران توانسته در مسیر دیجیتالی شدن و سامان‌دهی پایه‌های مالیاتی گام‌های موثری بردارد و این دستاورد می‌تواند زمینه‌ساز تحقق عدالت مالیاتی، ارتقای اعتماد عمومی و کاهش شکاف‌های مالیاتی در اقتصاد کشور شود.
چرا کسب‌وکارها و مردم از صورت‌حساب الکترونیکی سود می‌برند؟
برای ترویج استفاده از صورت‌حساب الکترونیکی، در کنار الزامات قانونی، مشوق‌های متعددی در نظر گرفته شده است. مهم‌ترین مشوق برای مودیان، کاهش قابل‌توجه ریسک حسابرسی است. وقتی تمام معاملات یک بنگاه به صورت خودکار در سامانه ثبت می‌شود، نیاز به بازرسی‌های فیزیکی و مکرر توسط بازرسان مالیاتی به شدت کاهش می‌یابد. این امر نه تنها در زمان و انرژی صرفه‌جویی می‌کند، بلکه به مودیان اطمینان خاطر بیشتری می‌دهد.
علاوه بر این، برای کسب‌وکارهایی که مشمول مالیات بر ارزش افزوده هستند، استفاده از صورت‌حساب الکترونیکی به بازگشت سریع‌تر و مطمئن‌تر اعتبار مالیاتی کمک می‌کند. از آنجا که تمام اطلاعات به صورت سیستمی و قابل استناد ثبت می‌شود، فرآیندهای اداری مربوط به بازپرداخت اعتبار، ساده‌تر و سریع‌تر انجام می‌گیرد. این شفافیت و سادگی، یک مزیت بزرگ برای صاحبان مشاغل محسوب می‌شود و به آنها انگیزه می‌دهد تا از این سامانه استفاده کنند.
یکی دیگر از مشوق‌های مهم، تسهیل دسترسی به تسهیلات بانکی و مالی است. وقتی صورت‌حساب‌های یک کسب‌وکار به صورت الکترونیکی و شفاف ثبت می‌شود، نهادهای مالی مانند بانک‌ها و موسسات اعتباری، راحت‌تر می‌توانند به صحت و سلامت مالی آن کسب‌وکار پی ببرند. این شفافیت می‌تواند فرآیند دریافت وام، تسهیلات و اعتبارات مالی را برای فعالان اقتصادی ساده‌تر کند.
مدیریت بهینه زمان و هزینه‌ها نیز یک مزیت مهم محسوب می‌شود. با حذف فرآیندهای دستی و کاغذی، زمان صرف شده برای ثبت و بایگانی اسناد مالی به شدت کاهش می‌یابد. این صرفه‌جویی در زمان، به کسب‌وکارها اجازه می‌دهد تا بر فعالیت‌های اصلی خود تمرکز کنند و هزینه‌های مربوط به چاپ، نگهداری و ارسال اسناد را نیز به حداقل برسانند. در نهایت، این سیستم به تحقق عدالت مالیاتی و ایجاد یک محیط رقابتی سالم‌تر کمک می‌کند و به کسب‌وکارهایی که به صورت شفاف فعالیت می‌کنند، پاداش می‌دهد.
در نهایت استفاده از صورت‌حساب الکترونیکی را می‌توان یک بازی برد - برد برای همه دانست. مردم از خریدهای شفاف و قابل پیگیری بهره‌مند می‌شوند و اعتماد بیشتری به بازار پیدا می‌کنند. در سوی دیگر، کسب‌وکارها با کاهش ریسک مالیاتی، بهبود جریان نقدینگی، دسترسی ساده‌تر به منابع مالی و صرفه‌جویی در هزینه‌ها، مسیر هموارتری برای رشد و توسعه خواهند داشت. در نهایت، این شفافیت و نظم مالی به تحقق عدالت مالیاتی و ایجاد فضای رقابتی سالم‌تر منجر می‌شود؛ فضایی که هم مردم و هم کسب‌وکارها برنده اصلی آن هستند.
چالش‌ها و فرصت‌های طلایی برای تحول مالی کسب‌وکارها
اجرای سامانه مودیان با چالش‌های متعددی همراه است؛ بسیاری از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط هنوز از نرم‌افزارهای قدیمی استفاده می‌کنند و کمبود آموزش پرسنل مالی، خطاهای ثبت اطلاعات را افزایش می‌دهد. تغییرات مکرر قوانین، هزینه ارتقا نرم‌افزار و نگرانی‌های امنیتی نیز فشار بر شرکت‌ها را بیشتر می‌کند. برای غلبه بر این چالش‌ها، استفاده از نرم‌افزار حسابداری استاندارد و به‌روز که توانایی تولیدصورت‌حساب‌های الکترونیکی و اتصال به سامانه مودیان را داشته باشد، حیاتی است.
شرکت‌های بازرگانی نیز به نرم‌افزارهای تخصصی نیاز دارند تا ثبت معاملات و تبادل اطلاعات سریع و بدون خطا انجام شود. آموزش مستمر پرسنل، انتخاب نرم‌افزار واسط معتبر، به‌روزرسانی منظم سیستم‌ها و ایجاد نسخه پشتیبان، اقدامات کلیدی دیگر برای موفقیت سامانه هستند.
نرم‌افزارهای حرفه‌ای و بازرگانی با اتصال به نرم‌افزار واسط، نیاز به ورود دستی اطلاعات را حذف و هزینه‌ها را کاهش می‌دهند. در نهایت، اجرای سامانه مودیان، با وجود چالش‌ها، فرصتی برای بهبود فرآیندهای مالی کسب‌وکارها است و نرم‌افزار استاندارد، آموزش تیم مالی و انتخاب هوشمندانه واسط، ستون‌های اصلی موفقیت این تحول مالیاتی محسوب می‌شوند.