بررسی نقاط ضعف سند تحول بنیادین؛ فاخر در محتوا و ناتوان در اجرا

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم؛ سند تحول بنیادین یکی از مناقشه‌برانگیزترین موضوعات آموزش و پرورش در سال‌های اخیر بوده است. حدود یک دهه پس از ابلاغ "سند تحول بنیادین آموزش و پرورش" اجرای این سند همچنان محل مناقشه میان مسئولان است و در شرایطی که مقرر بود سند تحول بنیادین هر 5 سال یک‌بار بازنگری شود اما هنوز این سند به طور کامل وارد فاز اجرا نشده است.

"سند تحول بنیادین" یک دهه پس از ابلاغ به لحاظ موانع، کاستی‌های موجود در سند و مواردی که در بازنگری سند تحول باید مورد توجه قرار بگیرد در قالب میزگردی در تسنیم بررسی شد.

کوروش حمیدزاده کارشناس تعلیم و تربیت؛ محمد جواهری استاد دانشگاه فرهنگیان و بابک هاشمی‌نکو کارشناس تعلیم و تربیت در این میزگرد حضور داشتند.

تسنیم: دلایل اصلی عدم اجرای سند تحول بنیادین یک دهه پس از ابلاغ چیست؟ برخی معتقدند بخش قابل توجهی از گزاره‌های سند قابل شاخص‌گذاری نیستند.

حمیدزاده:نکته‌ای که باید به آن توجه شود این است که مساله اصلی را درست تشخیص دهیم، شاخص کلیدی تحقق و اجرای تحول بنیادین در آموزش و پرورش چیست؟ به نظر می‌رسد انجام تربیت مطلوب دانش‌آموز توسط معلم در کلاس درس در مدرسه کلید تحول است.

در تحول بنیادین نیاز است که تعلیم و تربیت، یاددهی و یادگیری متحول شود و به تبع آن وزارت آموزش و پرورش دچار تحول خواهد شد. در دولت جدید، آقای نوری فرصت مغتنمی دارد تا زمینه این چرخش و تحول را فراهم کند، با شناختی که از آقای نوری دارم، فردی عملگرا است و توانایی ایجاد انگیزه و مشارکت کلیه عوامل سهیم و موثر را دارد بنابراین می‌تواند موتور حرکت تحول را روشن کند.

هم‌اکنون سند راهبردی آموزش و پرورش تدوین و برنامه کلان ابلاغ شده است و هر وزیری باید به این پرسش پاسخ بدهد که چگونه می‌خواهد سند راهبردی را اجرا کند.

6 دلیل عدم اجرای سند تحول

هاشمی‌نکو:نخستین دلیل؛ عدم اجرای سند تحول، عدم اعتقاد و باور مسئولان به سند است اگر وزیر آموزش و پرورش باور داشته و پیگیر اجرای سند باشد، این موضوع به دیگران هم منتقل و آن‌وقت سند تحول برای سایرین هم مهم تلقی می‌شود اما در برخی دوره‌ها شاهد بودیم سند 2030 در اولویت قرار گرفت و برای آن بودجه تعیین شد.

دومین دلیل؛ بی‌ثباتی در سطح مدیریت وزارت آموزش و پرورش است از سال رونمایی سند تحول بنیادین تا به امروز 8 وزیر و سرپرست در آموزش و پرورش تغییر کرده است و مدت حضور وزرا در این دوره به طور میانگین یک سال و سه ماه بوده، در حالی که ثبات مدیریت برای اقدامات تحولی ضروری است و بی‌ثباتی نظام آموزش و پرورش را دچار اختلال می‌کند.

سومین دلیل؛ اینکه در این دوره برخی مسئولین انگیزه بیشتری برای اجرای سند نشان داده اما برنامه‌ای جامع و اجرایی که دارای اولویت‌بندی و زمان‌بندی مشخص است برای اجرایی کردن سند مشخص نکردند.

چهارمین دلیل؛ عدم پیش‌بینی ردیف بودجه مشخص برای اجرای سند تحول بنیادین است، درست است که تمام برنامه‌های آموزش و پرورش باید مطابق با سند باشد اما برای تبیین و فراگیر کردن سند نیاز به بودجه خاص است. حدود 97 درصد بودجه آموزش و پرورش پرسنلی است و 3 درصد مختص به بودجه غیرپرسنلی و کیفیت بخشی است این نسبت در کشورهای موفق 30 به 70 است. وزارت آموزش و پرورش با کدام بودجه کیفیت بخشی و اجرای سند تحول را محقق کند؟

مجلس و دولت باید برای اختصاص بودجه مستقل برای اجرای سند تحول بنیادین همکاری کنند البته پیش‌بینی و پیشنهاد ردیف مشخص "تحول بنیادین" در بودجه سالانه وظیفه آموزش و پرورش است.

پنجمین دلیل؛ عدم تهیه نقشه راه برای همکاری با سایر دستگاه‌ها است. بر اساس فصل هشتم سند تحول بنیادین، تمام دستگاه‌ها موظفند با نظام تعلیم و تربیت در چارچوب سند همکاری لازم داشته باشند، وزیر آموزش و پرورش باید سالانه گزارش میزان همکاری را به شورای عالی انقلاب فرهنگی گزارش دهد اما بعید می‌دانم تا کنون چنین اتفاقی افتاده باشد. آموزش و پرورش به تنهایی قادر به برنامه‌ریزی و اجرای سند تحول نیست.

ششمین دلیل؛ عدم وجود یک نظام پایش و ارزیابی و رصد دقیق اجرای سند در ستاد و صف بوده که دقیقا مشخص شود چه مقدار از سند اجرایی شده و کدام واحدهای آموزش و پرورش در این زمینه همکاری یا کم کاری داشته‌اند.

تغییرات باید از مدارس شروع شود

جواهری:فهم مشترک از سند تحول لازمه اجراست اما این سند گفتمان نشده و به فهم مشترک تبدیل نشده است، در طول 8 سال گذشته معلمان بدون مطالعه سند به کلاس‌های درس رفتند، در مبانی نظری فلسفه تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران و سند تحول که به تبع آن ارائه شد، دو بخش محتوایی و مظروفی و نیز بخش شکلی و ظرفی وجود دارد که مجری بخش محتوایی آن مربی است یعنی اجرای 34 هدف تربیتی به لحاظ استراتژی و رویکردی وظیفه مربی است و در بخش شکلی و ظرفی به عهده برنامه‌ریزان اجتماعی با مدیریت وزارت آموزش و پرورش است که دارای 41 بخش است که وظیفه دارند وضع موجود را به وضع مطلوب تغییر دهند و جلوه این تغییرات باید از مدارس شروع شود نه اینکه از وزارت تا پشت در مدرسه برنامه‌ریزی نمایند به برنامه‌های ارائه شده توسعه این چند ساله توجه کنید متاسفانه تمام فعالیت‌ها معطوف به خودشان بوده و بین خودشان تقسیم کار ایجاد کرده‌اند.

چرا معلمان را هزینه‌ای دیده‌اند و چرا آنها را رها و بین آنها فهم مشترک از اسناد تحولی ایجاد نکردند. چند درصد معلمان با رویکرد سند تحول به کلاس درس می‌روند؟ برای اسناد تحولی مدل ارائه نشده است البته سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی مدل‌هایی را طراحی کرده است.

بلاتکلیفی سند تحول

هم‌اکنون پروژه بلاتکلیفی در سند تحول بنیادین را شاهد هستیم؛ کشور را دچار دوگانگی اسنادی کرده‌اند و در کنار سند تحول سند 2030 را ایجاد و برای اجرای آن 30 کارگروه تخصصی مطرح کردند.

شورای عالی انقلاب فرهنگی نظارت کافی نداشت و عدم نظارت در اجرایی نشدن سند تحول بنیادین نقش دارد از سوی دیگر شبهه‌هایی برای سند ایجاد کردند و گفتند غیرقابل اجراست در حالی که حدود 150 پروژه تحقیقاتی برای سند تحول طرح و 500 نفر بر روی آن کار کردند، سند هر اشکالی که دارد باید به مرجع تخصصی یعنی فقط شورای عالی آموزش و پرورش تغییرات را پیشنهاد و شورای عالی انقلاب فرهنگی تایید کند و هیچ بخش دیگری نباید دخالت یا آن را متوقف کند.

نظارت بر سند تحول بنیادین توسط سازمان بازرسی

تسنیم: آیا سند تحول بنیادین ضمانت اجرایی دارد که در صورت عدم اجرا یا تاخیر در اجرا بتوان بررسی و از مسئولان سوال کرد؟

حمیدزاده:سند تحول مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی است و سازوکارهای نظارت بر آن در شورای عالی آموزش و پرورش مورد توجه قرار گرفته شده است و همچنین توسط سازمان بازرسی کل کشور نظارت می‌شود، منتها این کار با یک الگوی جامع و مطلوب در وزارتخانه انجام نشده است.

جواهری: می‌شود بیشتر توضیح دهید؛ سازمان بازرسی کل کشور برای اجرای سند تحول چه کار کرده است؟ رهبر انقلاب می‌گوید 10 درصد سند تحول اجرا شد است؛ چرا این 10 درصد مثلا 60 یا 80 درصد نیست؟

تسنیم: درصدهای مختلفی برای اجرای سند تحول بنیادین از 10 تا 30 درصد اعلام می‌شود این درصدها از کجا آمده است؟ آیا پیشرفت اجرای سند قابل رصد است؟

حمیدزاده:سازمان بازرسی کل کشور گزارش گرفته و وارد چالش می‌شود، از وزرای قبلی نیز درباره میزان تحقق سند گزارش گرفته‌اند و در دو یا سه سال اخیر این کار مرتب انجام می‌شود بنابراین نظارت وجود دارد اما چه حکمی صادر می‌شود و اینکه برخورد می‌شود یا خیر؟ داستان دیگری دارد البته در سلسله مراتب اداری با افراد برخورد می‌شود که چرا سند تحول را اجرا نکرده‌اند و گزارش آن به رهبر انقلاب ارائه می‌شود.

درباره اعلام درصدهای مختلف از میزان اجرای سند تحول بنیادین، معتقدم باید با دقت بیشتری درصدها را بیان کرد، قطعا سند تحول آنگونه که مورد انتظار است اجرا نشده اما برای بسیاری از اسناد بالادستی شاخص‌گذاری نشده است تا بعدها بتوانیم بگوییم چند درصد آن اجرا شده است، یکی از ضعف‌های سندنویسی در کشور این است که شاخص محور نیست.

دانش سندنویسی نداریم

در اسناد بالادستی دو مفهوم الگوی مفهومی و عملیاتی را داریم که الگوی مفهومی سند تحول فاخر است اما در مقام الگوی عملیاتی بسیار ضعف دارد، در کشور دانش و مهارت کافی برای سندنویسی به منظور اجرایی کردن آن را نداریم، سند نقشه جامع علمی کشور، سند تحول بنیادین و بسیاری از اسناد بالادستی به لحاظ ساختاری مشکل دارند البته ماهیت سند ضعف‌هایی دارد نه محتوای آن اما محتوا یک بخش از سند راهبردی است و به سایر جنبه ها توجه نمی‌کنیم.

عملیاتی کردن اسناد راهبردی را نمی‌دانیم

اینکه برخی منتقدان می‌گویند بخش قابل توجهی از اهداف سند قابلیت شاخص‌گذاری ندارد، صحیح نیست. اهداف باید مراحلی را طی کنند تا به شاخص‌گذاری برسند یعنی نیاز است سند را ادامه داد تا به بخش‌هایی رسید که شاخص‌گذاری می شود البته در کشور نسبت به شیوه عملیاتی کردن یک سند راهبردی کلان آگاهی کافی نداریم.

دشواری اجرای سند تحول به این دلایل...

افرادی که سند تحول بنیادین و زیر نظام‌های آن را تدوین کردند می‌پذیرند در الگوی تدوین ضعف‌هایی وجود دارد که کار اجرای آن را دشوار کرده است و امیدوارم در بازنگری سند تحول به این ضعف‌ها توجه شود و از این چالش خارج شویم.

تسنیم: مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی درباره سند تحول بنیادین اعلام کرده است، بخشی از گزاره‌های سند کیفی هستند و نمی‌توان برای آنها شاخص‌گذاری کرد، و کاستی‌های نظری قابل ملاحظه و نادیده گرفتن شرایط زندگی و تحولات اجتماعی کنونی به ناکارآمدی و عدم اجرای سند منجر شده است؛ سند تحول بنیادین کدام راهکارهای کمی و سنجش‌پذیر را دارد که می‌توان از مسولان انتظار تحقق را داشت.

جواهری:اهداف جزیی تربیت 34 هدف شاخص‌گذاری شده و دارای 6 اهداف و ساحت کلی و دارای یک هدف غایی یعنی حیات طیبه است و تأکید شده که بعد از 12 سال تحصیل دانش‌آموزان در مدارس باید به چه دغدغه‌هایی پاسخ داد؟ 34 هدف سند تحول مأموریت معلم است و در کلاس درس باید آنها را اجرا کند، دیگران یعنی از وزارت آموزش و پرورش تادارات کل و ادارات مناطق و مدیران مدارس و کادر آن تابع نسخه و برنامه مربی در دستیابی به اهداف 34 گانه هستند اما اکنون رویه برعکس است.

یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های سند تحول بنیادین و اهداف تربیتی 34 گانه اگر اجرایی شود، این است که فارغ‌التحصیلان مدارس، قبل از انجام هر اقدامی باید بیاندیشند و مسئولیت پذیر باشند و به گونه‌ای توانمند شوند که بتوانند با داشتن مهارت و حرفه و توجه برنامه‌ریزان اقتصاد در اولین فرصت قبل از دغدغه کنکور روی پای خود بایستند به طوری که تشکیل خانواده دهند.

60 تا 90 نوع مهارت باید آموزش داده شود

داشتن یک مهارت توسط فارغ‌التحصیلان مدارس یکی از اهداف سند تحول بنیادین است اما اکنون دغدغه مدارس چیست؟ چون سند اجرا نشده است بزرگ‌ترین دغدغه مدارس کنکور است و کسب رتبه‌های برتر کنکور ملاک موفقیت مدارس است اما طبق تعاریف سند مدرسه موفق مدرسه‌ای است که مهارت‌آموزی داشته باشد.

حدود 60 تا 90 نوع مهارت در کنار ساحت‌های تربیتی سند تحول بنیادین باید به دانش‌آموزان آموزش داده شود در سند تحول، اهداف کلی دارای اهداف جزئی هستند و برای هر هدف جزئی متناسب با پایه تحصیلی باید مهارت تولید کرد مانند مهارت شنیدن، گفت‌وگو کردن و... و از آموزش به سمت پرورش برویم، هم‌اکنون نگاه برنامه‌ریزان، آموزش محوری است و هیچ کدام به نگاه تربیت و مهارت محوری نرسیده‌اند.

سند تحول بنیادین فهم نشده است که بخواهد اجرایی شود. مدل‌های عملیاتی طراحی شود و معلم باید نسخه بدهد اما اکنون دست معلم را بسته‌اند و هنوز به معلم اجازه ارائه نسخه نداده‌ایم؛ سند تحول می‌گوید "معلم مجری تربیت است نه ستاد" افرادی که قرار بود فضا را برای معلمان آماده کنند این کار را نکرده‌اند؛ به عنوان مثال در ساحت علمی و فناوری سند تحول بنیادین باید استارت‌آپ‌ها به مدارس می‌آمدند یا اینکه در دوران کرونا شاهد نقش مهم آموزش مجازی بودیم در حالی که سند تحول بنیادین از سال‌ها قبل به اهمیت آموزش مجازی تأکید کرده است.

ادامه دارد...