بررسی پرونده دره خرم‌آباد؛ یونسکو چگونه درباره میراث زاگرس تصمیم گرفت؟

پرونده «غارهای پیش از تاریخ دره خرم‌آباد» که پیش‌تر به دلیل فقدان اسناد کافی و مسائل مدیریتی از سوی ایکوموس رد شده بود، با اصلاح و حذف بخش‌هایی از آن رأی مثبت یونسکو را گرفت.

به گزارش خبرنگار مهر، پرونده غارهای پارینه سنگی دره خرم آباد که به عنوان محوطه‌های پیش از تاریخ دره خرم آباد نیز مشهور هستند، در جریان برگزاری چهل و هفتمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو، در فهرست جهانی ثبت شد. در این پرونده قلعه فلک الافلاک و پل شکسته حذف شده و تنها 6 غار به عنوان محوطه‌های تاریخی در این فهرست قرار گرفتند.

در پرونده جهانی این غارها آمده که یونسکو غارهای پیش از تاریخ به استثنای بخش مجموعه فلک الافلاک و پل شکسته (پل شاپوری) را در فهرست میراث جهانی ثبت کرد. این مکان‌ها یا محوطه‌های تاریخی در دره خرم آباد شامل 5 غار پیش از تاریخ و یک پناهگاه سنگی است که شواهدی از سکونت انسانی به قدمت 63 هزار سال پیش را داراست. این غارها عبارتند از غارهای کلدر، قمری، گیلوران، یافته و کونجی و پناهگاه سنگی گر ارجنه.

دره خرم آباد در رشته‌کوه‌های زاگرس مرکزی واقع شده است که یکی از مسیرهای کلیدی پراکندگی انسان‌ها از آفریقا به شمار می‌رود. وجود تعداد زیادی غار و پناهگاه سنگی، منابع آب فراوان، جانوران و گیاهان غنی، منابع سنگ مناسب برای صنعت ابزارسازی و آب و هوای نسبتاً معتدل، شرایط مساعدی برای سکونت انسان از دوره میانی پارینه‌سنگی فراهم کرده است. کاوش‌های باستان‌شناسی و مطالعات روی آثار کشف‌شده در این سایت‌ها، زمان‌بندی علمی توسعه انسان در این دره را مشخص کرده‌اند.

اجلاس یونسکو در پاریس

در بخش‌های دیگری از این پرونده آمده: محوطه‌های پیش از تاریخ دره خرم‌آباد، با آویزهای صدفی منبع‌یافته از خلیج فارس دور و زیورآلات ساخته شده از دندان‌های سگ‌سانان گوزن، تجلی برجسته‌ای از ظهور و تحول ارتباطات نمادین است که جنبه‌ای حیاتی از توسعه شناختی انسان مدرن به شمار می‌رود. این شواهد، همراه با فناوری‌های پیچیده ساخت ابزارهای سنگی، گواه استثنایی فرهنگ بَرادوستی «قدیمی‌ترین فرهنگ دوره پارینه سنگی پسین» در سطح جهان هستند.

غارها و پناهگاه‌ها گواهی بر تسلط نئاندرتال‌ها، ورود و گسترش انسان‌های مدرن که نهایتاً نئاندرتال‌ها را در دره جایگزین کردند، بوده و دیدگاه‌هایی درباره مسیر مهاجرت انسان از آفریقا ارائه می‌دهند.

یونسکو و کمیته ایکوموس جهانی از ایران خواسته‌اند تا امکان ساخت پناهگاه برای حفاظت از گودال کاوش مقابل غار گیلوران بررسی شود. همچنین برنامه پژوهشی، در همکاری با مؤسسات بین‌المللی در صورت لزوم، و ادامه پژوهش‌های علمی منظم روی مکان‌های پیش از تاریخ دره خرم‌آباد به منظور بهبود جمع‌آوری داده‌ها و مدیریت ایجاد شود.

همچنین طرح‌های حفاظتی برای تهدیدات احتمالی مانند توسعه شهری و فعالیت‌های غیرمجاز تهیه شود. سازوکارهای ارزیابی تأثیر میراث، طبق دستورالعمل و ابزارهای ارزیابی در زمینه میراث جهانی، در فرآیند تصمیم‌گیری ادغام و از جامعه محلی در فرایند تصمیم گیری استفاده شده و این همکاری تقویت شود.

در اجلاس قبلی یونسکو، دو نهاد بین‌المللی ایکوموس (ICOMOS) و اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) به‌طور مشترک این پرونده را ارزیابی کرده‌اند. این پرونده که به عنوان یک اثر ترکیبی فرهنگی و طبیعی پیشنهاد شده بود بازتاب دهنده سکونت انسان از دوران پارینه سنگی زیرین بوده است و شواهدی از دوره‌های پارینه‌سنگی فوقانی، میان‌سنگی، نوسنگی و لایه‌های فرهنگی متاخرتر را در خود جای داده است.

این دو نهاد اعلام کرده‌اند: قرار گرفتن این غارها در چشم‌اندازی طبیعی و غنی، پیشنهاد ثبت آن‌ها به‌عنوان میراث طبیعی را نیز توجیه می‌کند، به‌ویژه از منظر ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی (ریخت‌زمین‌شناسی) و تنوع زیستی. ایکوموس و IUCN یادآور می‌شوند که این پرونده به‌عنوان یک سایت زنجیره‌ای و ترکیبی، دارای ظرفیت ارزش جهانی برجسته است؛ چرا که هم تکامل فرهنگ انسانی در طی ده‌ها هزار سال و هم ارزش‌های طبیعی مهم را بازتاب می‌دهد.

در گزارش ایکوموس و اتحادیه حفاظت از طبیعت آمده: این سایت‌ها، تعامل قابل‌توجهی بین انسان و محیط‌زیست در یک بازه زمانی طولانی را نشان می‌دهد. اما اجزای تشکیل‌دهنده آن از نظر وضعیت فعلی، میزان پژوهش، و سلامت کلی (تمامیت) بسیار متفاوت‌اند. برخی از غارها به‌خوبی بررسی شده‌اند، اما برخی دیگر فاقد مستندسازی کافی هستند.

پل شکسته

البته ایکوموس در گزارش خود ثبت جهانی این پرونده را توصیه نکرد چون به صورت کامل ارزش جهانی برجسته را اثبات نمی‌کرد. ایکوموس ایران را به کار بیشتر برای اصلاح و تقویت پرونده و بهبود سیستم‌های مدیریتی و ارائه مجدد پرونده در آینده تشویق کرد.

ولی در اجلاس نهایی، پرونده ایران بالاخره رأی آورد و توانست این پرونده را به جز قلعه فلک الافلاک و پل شکسته در فهرست جهانی ثبت کند. بدین ترتیب ایران دارای 29 اثر در این فهرست شد. چرا که یونسکو نمی‌توانست از ثبت قدیمی‌ترین زیست‌گاه تاییدشده بشر در جهان چشم‌پوشی کند.

محوطه‌های پیش از تاریخ دره خرم‌آباد» از معدود نقاطی است که چرخه کامل تحول انسان از دوران پارینه‌سنگی تا عصر آهن را مستند می‌کند و معنای تمدنی نهفته در لایه‌های خاک و سنگ این منطقه، گواهی زنده بر نقش تعیین‌کننده ایران در شکل‌گیری هویت و تاریخ جهانی انسان است.

مدیر نشست کمیته میراث جهانی در یونسکو، طی روند بررسی این پرونده، سه‌بار تأکید کرد که تاکنون هیچ مکان تاریخی با این میزان قدمت اثبات‌شده زیستی در هیچ‌یک از کشورهای جهان شناسایی و تأیید نشده است. بنابراین، این ثبت نه‌فقط برای ایران، بلکه برای بشریت و حافظه جهانی، یک رویداد شگرف و بی‌سابقه محسوب می‌شود.

قلعه فلک الافلاک

چرا قلعه فلک الافلاک و پل شکسته حذف شدند؟

بخش‌هایی از پرونده محوطه‌های پیش از تاریخ دره خرم آباد از جمله قلعه و پل فاقد مستندات کافی، راهبردهای حفاظتی یکپارچه و انسجام زمانی یا موضوعی با غارهای پیش از تاریخ شمرده شدند.

عدم ارتباط مستقیم با ماهیت باستان‌شناختی پرونده اصلی مهمترین دلیل آن بود. همچنین ایران در پرونده غارهای پارینه سنگی تمرکزش بر شواهد حضور انسان اولیه بوده است و این قلعه که مربوط به دوران ساسانی و اسلامی است هیچ پیوند زمانی یا کارکردی با محوطه‌های پارینه سنگی ندارد.

یونسکو تاکید دارد که اجزای یک پرونده باید از نظر موضوع، ارزش جهانی، و دوره تاریخی، همگن باشند. بنابراین فزودن قلعه فلک‌الافلاک باعث ناهمگونی در روایت فرهنگی و تاریخی پرونده می‌شود. پس باید تمرکز پرونده باید بر سکونت انسان اولیه، ابزارسازی، و شواهد نمادپردازی باشد، نه بر معماری نظامی و دفاعی متاخر. در واقع حذف فلک‌الافلاک تصمیمی تاکتیکی برای موفقیت پرونده در روند ثبت جهانی بود.

حذف پل شکسته نیز به دلیل عدم ارتباط زمانی و محتوایی با محوطه‌های پارینه‌سنگی انجام شد. در پرونده محوطه‌های دره خرم آباد، تمرکز اصلی بر جنبه‌های علمی، مانند تحلیل فناوری ابزارسازی سنگی، شواهد تفکر نمادین، نئاندرتال‌ها و مهاجرت انسان اولیه بوده است ولی پل شکسته، اثری معماری با عملکرد مهندسی و شهری است که روایت متفاوتی از تاریخ ایران ارائه می‌دهد و با هدف علمی و باستان‌شناختی پرونده هم‌راستا نبود.

همچنین عدم برنامه جامع نگهداری و گزارش‌های به‌روز از وضعیت سازه، یکی از دلایل کنار گذاشته شدن آن از پرونده نهایی بود.

وزارت میراث فرهنگی وعده داده تا نواقص بخش‌هایی از پرونده غارهای خرم آباد که شامل قلعه فلک الافلاک و پل شکسته می‌شود نیز طی سال‌های آینده برطرف شده تا بتواند به این پرونده اضافه شود البته هنوز این وزارتخانه اعلام نکرده که با وجود ایرادات وارده ایکوموس، چطور می‌تواند این دو بخش را به پرونده پیوند دهد.

آسبادهای ایرانی

در جریان این اجلاس وزارت میراث فرهنگی درخواست اولیه برای بررسی پرونده آسبادها را نیز به یونسکو داده است و قرار شده تا در اجلاس کمیته 2026، پرونده الموت و منظر تاریخی آن به عنوان سی‌امین اثر مورد بررسی قرار گیرد.