«بوروکراسی»؛ کاهش عیار دموکراتیک دولت

وب‌گاه عصر ایران 1401/04/05 - 00:43 مشاهده در مرجع

اونوره دو بالزاک، رمان‌نویس نامدار فرانسه در قرن نوزدهم، گفته است: «بوروکراسی ماشین غول‌پیکری است که کوتوله‌ها با آن کار می‌کنند.»

عصر ایران - بوروکراسی (Bureaucracy) در لفظ یعنی "فرمانروایی مقامات رسمی" ولی در زبان روزانه معمولاً واژه‌ای تحقیرآمیز به معنای مدیریت یکنواخت و بیهوده، تشریفات وقت‌گیر و ناکارآمد و به طور خلاصه "کاغذبازی" است.

در عرصه سیاست، بوروکراسی به دستگاه مدیریت دولت دلالت دارد. یعنی به انبوه کارمندان و مقامات عمومی‌ای که مسؤول اجرای وظایف حکومت‌اند.

برخی به پیروی از ماکس وبر، جامعه‌شناس آلمانی قرون نوزدهم و بیستم، بوروکراسی را شکل متمایزی از سازمان می‌دانند که نه تنها در دولت بلکه در همه عرصه‌های جامعه مدرن وجود دارد اما دولت مهم‌ترین عرصه رشد و تجلی آن است.

بوروکراسی عملا معانی گوناگونی پیدا کرده است. فرمانروایی مقامات غیرانتخابی، دستگاه مدیریت حکومتی، و الگوی عقلانی از سازمان، برخی از این معانی‌اند. سازماندهی مطلق و مدیریت حرفه‌ای مبتنی بر مقررات، جزو ویژگی‌های مورد اجماع بوروکراسی‌اند.

رشد بوروکراسی در چند سده اخیر، این نقد را از سوی برخی از متفکران سیاسی مطرح کرده که بوروکراسی به علت فقدان شفافیت و پاسخگویی، عیار دموکراتیک دولت را کاهش می‌دهد. این معنا بیشتر در علم سیاست و از سوی متفکران لیبرال مطرح شده است که دغدغه‌شان حفظ دموکراسی در قالب "حکومت نمایندگی" است.

اما در جامعه‌شناسی، گونه‌ای خاصی از سازمان و در حکم نظامی از مدیریت و نه نظام حکومت قلمداد می‌شود. به این معنا، بوروکراسی را نه تنها در دولت‌های دموکراتیک و اقتدارگرا، بلکه در شرکت‌های بازرگانی، اتحادیه‌های کارگری، احزاب سیاسی و مانند آن‌ها نیز می‌توان دید.

مهم‌ترین نظریه‌پرداز بوروکراسی، ماکس وبر است که معتقد بود بوروکراسی "نمونه آرمانی" فرمانروایی بر پایه نظام مقررات عقلانی، در مقابل "نمونه‌های" سنتی و کاریزماتیک است.

مهم‌ترین اصول سازمان بوروکراتیک از نظر وبر به شرح زیرند:

بخش‌های قضایی ثابت و رسمی‌اند و با قوانین و مقررات سازمان یافته‌اند.
سلسله‌مراتب کاملاً سازمان‌یافته‌ای وجود دارد که تضمین می‌کند در زنجیره فرماندهی مراتب پایین‌تر زیر نظارت مراتب خاص بالاترند.
کسب‌وکار بر پایه اسناد مکتوب و نظام بایگانی مدیریت می‌شود.
اقتدار مقامات اقتداری غیرشخصی است و به طور کامل از مقامی که دارند ناشی می‌شود، نه از موقعیت شخصی‌شان.
قواعد بوروکراتیک آن قدر دقیق‌اند که عرصه دخالت شخصی را به حداقل می‌رسانند.
استخدام و پیشرفت در بوروکراسی بر پایه ضابطه‌های حرفه‌ای، مانند آموزش، کارشناسی و صلاحیت اداری است.

ویژگی اصلی بوروکراسی از نظر وبر، عقلانیت آن است؛ زیرا بوروکراتیک شدن نشان‌دهنده پیشرفت ابزار قابل اعتماد و پیش‌بینی‌پذیر است و از همه مهم‌تر، کارآمدی سازمان اجتماعی را نشان می‌دهد.

وبر گسترش بوروکراسی نه تنها نتیجه برتری تکنیکی آن بر شکل‌های دیگر مدیریت، بلکه پیامد پیشرفت چشمگیر اقتصادی و سیاسی و فرهنگی می‌داند. از نظر او، بورکراتیزاسیون با پیدایش اقتصاد سرمایه‌داری، بویژه با فشار زیادتر برای کارایی اقتصادی و پیدایش واحدهای تجاری بزرگ، پیوندی تنگاتنگ داشت.

تحول دولت مدرن و گسترش مسئولیت‌هایش به عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی نیز به رشد بوروکراسی‌های حکومتی قدرتمند انجامید. به نظر وبر، فشارهای دموکراتیزاسیون موجب رشد بوروکراسی شد؛ فشارهایی که سنت و امتیازات اشرافی را ضعیف کرد و آزادی و شایسته‌سالاری را به جای آن‌ها نشاند.

وبر معتقد بود که فرایند "عقلانی کردن" موجب می‌شود که همه جوامع صنعتی، چه سرمایه‌داری چه کمونیستی، با پذیرفتن شکل‌های بوروکراتیک مدیریت به طور روزافزونی همانند یکدیگر شوند. مطابق این برداشت بر همه جوامع صنعتی، گذشته از تفاوت‌های ایدئولوژیکشان، طبقه مدیران، تکنوکرات‌ها و مقامات دولتی (به معنای مقامات اکثرا غیرانتخابی) حکومت می‌کنند که قدرتشان از مهارت‌های تکنیکی و مدیریتی آن‌ها برآمده است.

با این حال وبر معتقد بود گسترش بوروکراسی در کشورهای کمونیستی، موجب می‌شود که دیکتاتوری پرولتاریا به "دیکتاتوری مقامات رسمی" تبدیل شود اما در کشورهای لیبرال‌دموکراتیک، با استفاده از راه‌های لیبرالی مثل رقابت انتخاباتی و پراکندگی نهادی می‌توان در برابر دیکتاتوری مقامات رسمی (غیرمنتخب) ایستادگی کرد.

بیشتر بخوانید: «مهاجرت سوسیالیستی»؛ از ظهور رضاشاه تا انحلال حزب توده «فابیانیسم»؛ نوعی سوسیالیسم غیرمارکسیستی «دولت»؛ مفهومی فراتر از حکومت «اصلاحات»؛ پروژه‌ای حکومتی در واکنش به مطالبات جامعه تماشاخانه