تبعات دو دهه بحران آب در شهرستان کاشمر

گرچه کاشمر یکی از 31 شهرستان درگیر بحران آب طی دهه‌های اخیر در خراسان رضوی است اما وابستگی 80 درصد مشاغل شهروندان کاشمری به کشاورزی باعث شده تداوم به ظاهرا بی‌پایان خشکسالی رنگ و مفهومی فراتر از دیگر شهرستان‌ها برای ساکنان کاشمر به خود بگیرد.

بروز کم‌آبی و کاهش دبی مستمر آب 244 حلقه چاه عمیق و نیمه‌عمیق، 220 رشته قنات، 188 دهنه چشمه و 32 رودخانه فصلی دایر در کاشمر، دیاری که صدها سال زندگی در اقلیم نیمه‌کویری آن در همسایگی دشت کویر مرکزی ایران منجر به تربیت مردمانی خلاق در یافتن و نگهداری منابع زیرزمینی آب و صرفه‌جویی در مصرف آن شده، این روزها در حال آشکار نمودن نشانه‌هایی از احتمال بروز تدریجی فاجعه برای مردم و محیط زیست آن است.

شماری از مزارعی که پیش از این شخم‌خورده و سرزنده برای کشت بودند اینک به زمین‌هایی خشک و خالی از هرگونه فعالیت کشاورزی تبدیل شده و تعداد آنها رو به فزونی است. این صحنه موجب این پرسش می‌شود که مردمانی که در این زمین‌ها مشغول کشت و کار بودند اکنون کجا هستند و چه می‌کنند؟ تبعات اجتماعی تداوم پدیده خشکسالی، تا کجا دامن این سرزمین را خواهد گرفت؟

آمارها و خشکسالی

رییس اداره هواشناسی کاشمر با اشاره به بارش بیش از حد نرمال سال زراعی گذشته با ثبت 277 میلیمتر و سال زراعی جاری با ثبت 334 میلیمتر تاکنون گفت: در سال‌های زراعی قبل میزان بارندگی کمتر از نرمال بود و بطور مثال در سال زراعی 97-96 میزان بارش 113 میلیمتر ثبت شد که در شرایط خشکسالی قرار داشت.

علی اصغرزاده افزود: اگر 10 سال اخیر را از نظر متوسط بارندگی در نظر بگیریم، حدود 160 میلیمتر باران داشته‌ایم و متوسط بارندگی در بلند مدت 30 ساله با توجه به بارش‌های مناسب در اوایل دوره آماری 189 میلیمتر است.

وی با بیان اینکه خشکسالی یکی از مخاطرات طبیعی و بلای خطرناک است که در نتیجه کمبود بارش کمتر از حد نرمال یا مورد انتظار پدید می‌آید ادامه داد: اگر کمبود بارندگی در یک دوره طولانی مانند یک فصل یا بیشتر استمرار یابد، نیازهای آبی مربوط به فعالیت‌های انسانی و محیط زیست تامین نخواهد شد.

وی که دارای مدرک دکتری آب و هواشناسی است گفت: خشکسالی به خودی خود یک بلا محسوب نمی‌شود بلکه تاثیرات عمیق آن بر مردم و محیط زیست است که فاجعه آمیز می‌باشد بنابراین نکته کلیدی در درک خشکسالی درک ابعاد طبیعی و اجتماعی آن است.

اصغرزاده با اشاره به لزوم در نظر گرفتن سه مولفه مهم شدت، مدت و وسعت خشکسالی افزود: بررسی آمار بلند مدت ایستگاه هواشناسی کاشمر با مدل‌های آشکارسازی تغییرات اقلیمی که در سه دهه اخیر انجام شده، نشان از افزایش دمای هوا و بخصوص افزایش و پیوستگی آن و کاهش بارندگی و تغییرات فصلی بارش دارد.

وی ادامه داد: با توجه به شواهد موجود در تغییرات اقلیمی کل جهان و کاهش ذخایر آب کشور و منطقه با برداشت‌های بی‌رویه آب و با توجه به اقلیم خشک منطقه کاشمر باید راهکارهایی همچون ارائه الگوی کشت مناسب به کشاورزان، استفاده از انرژی نو با توجه به ظرفیت شهرستان و کشت‌های گلخانه‌ای در دستور کار قرار گیرد تا شرایط اقتصادی منطقه با توجه به ظرفیت بسیار کشاورزی آن آسیب جدی نبیند.

باتوجه به کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی توصیه می‌شود برای کاهش آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی پدیده خشکسالی مدل‌های مدیریت صحیح مصرف آب در بخش کشاورزی در نظر گرفته شده و نظارت کافی نیز در این زمینه انجام شود.

خشکسالی هیدرولوژیک 

اما همه ماجرا این نیست زیرا به جز خشکسالی طبیعی با خشکسالی‌های دیگری هم مواجهیم، خشکسالی هواشناسی یعنی دوره‌ای که در آن تعداد روزهای بدون بارش از حد مشخص بیشتر است و بارندگی نیز از سطح مشخص شده کمتر است و خشکسالی هیدرولوژیک یعنی دوره‌ای که طی آن جریانات آب سطحی و زیرزمینی برای تأمین مصارف مشخص شده در یک سیستم مدیریت آب ناکافی باشد و عدم کفایت رطوبت برای رشد گیاه را خشکسالی کشاورزی می‌گویند.

کم‌آبی اقتصادی - اجتماعی نیز زمانی رخ می‌دهد که میزان نیاز برای آب از میزان عرضه آن پیشی گیرد که در نهایت به ورشکستگی منابع آب منجر می‌شود، این نوع خشکسالی می‌تواند به صورت غیرمستقیم از تغییرات وضعیت آب و هوا تأثیر بپذیرد اما در وقوع آن بسیاری عوامل انسانی و به خصوص مدیریتی نقشی بسزا دارند.

دانشیار و عضو هیأت علمی گروه مهندسی آب مرکز آموزش عالی کاشمر به همراه تیم کاری خود در این زمینه تحقیقاتی انجام داده که نتایج این تحقیقات انجام شده در سال 1398 نشان می‌دهد بر اساس شاخص SPI، حوضه آبخیز دشت کاشمر در دهه‌های 80 و 90 در مدت 6 و 12 ماهه دچار خشکسالی هواشناسی شده و این روند در سال‌های اخیر تشدید شده است.

هادی معماریان به خبرنگار ایرنا گفت: تحلیل روند خشکسالی هیدرولوژیک (آب زیرزمینی) منطقه نشان می‌دهد سطح آب زیرزمینی در تمامی چاه‌های مشاهده شده منطقه با نرخ میانگین حدود یک متر در سال افت داشته و بر اساس شاخص PSI کل دشت در شرایط خشکسالی آب زیرزمینی قرار گرفته است.

وی افزود: تشدید خشکسالی آب زیرزمینی در منطقه پس از چهار سال از شروع روند خشکسالی هواشناسی رخ داده است.

این متخصص مهندسی آب ادامه داد: براساس نقشه‌های استخراج شده، دشت کاشمر از سال 1384 تا 1397 به طور تدریجی در شرایط خطرناک و حداقل تاریخی قرار می‌گیرد. به عبارتی خشکسالی آب زیرزمینی در دشت کاشمر رفته رفته به اوج خود رسیده است. در قسمت‌های شرقی و شمالی دشت نسبت به قسمت غربی و جنوبی دشت شدت خشکسالی کمتر است و علت آن نیز می‌تواند حفر چاه‌های کمتر و به تبع آن بهره‌برداری کمتر باشد.

وی با اشاره به تأثیر مثبت عملیات آبخوانداری صورت گرفته در بخش‌های شمال شرقی منطقه و بخش شمالی شهرستان خلیل آباد و همچنین اثر طرح تغذیه مصنوعی اجرا شده بر روی رودخانه "شصت دره" به منظور مهار سیلاب‌های شهری و تغذیه سفره زیرزمینی گفت: البته درشت دانه تر بودن آبخوان در بخش‌های شرقی و شمالی و همچنین اثر چاه‌های جذبی را نباید نادیده گرفت.

معماریان افزود: تاکنون 507 چاه عمیق و نیمه عمیق در دشت کاشمر حفر شده که میزان برداشت سالانه از منابع آب زیرزمینی آن حدود 134 میلیون متر مکعب است.

وی ادامه داد: در بخش کشاورزی اضافه برداشتی معادل 22 میلیون متر مکعب در سال از 215 حلقه چاه صورت می‌پذیرد. درواقع همین برداشت‌های اضافی باعث افت سطح آب چاه‌ها می‌شود.

این استاد دانشگاه گفت: اضافه برداشت در هشت حلقه چاه در بخش صنعت و 16 حلقه چاه در بخش خدمات نیز به ترتیب 0/22 و 0/29 میلیون متر مکعب است و کسری مخزن دشت در بلند مدت معادل 36 میلیون مترمکعب است.

وی افزود: دشت کاشمر در دو دهه اخیر با نرخ افزایش جمعیتی حدود 20 درصد مواجه بوده و به تبع آن نیاز به مواد غذایی و محصولات کشاورزی نیز افزایش چشمگیر داشته است. سطوح کشاورزی نیز بطور متوسط 20 درصد افزایش یافته ولی آنچه که مغفول مانده بهره‌وری آب در بخش کشاورزی است که تغییر محسوسی نکرده است.

معماریان با بیان اینکه کشاورزی منطقه اغلب سنتی و خرده مالکی با متوسط راندمان آبیاری کمتر از 50 درصد است ادامه داد: در سال‌های اخیر تغییر محسوسی در الگوی کشت منطقه رخ نداده و بهینه سازی آن در دستور کار سازمان‌های ذیربط نبوده است.

با این حال بار خشکسالی هواشناسی را سفره آب زیرزمینی بر دوش کشیده است و با میزان برداشت بیش از حد از آبخوان تاکنون نگذاشته‌ایم کشاورزی ناکارآمد منطقه کاهش سطح یا کاهش تولید معنی داری داشته باشد.

بهای این امر به گفته کاررشناسان، فرونشست دشت و تخریب روزافزون آبخوان با نرخ فرونشست تجمعی بیش از 30 سانتیمتر بوده است. اما تا کجا خواهیم رفت؟

این دانشیار و عضو هیأت علمی گروه مهندسی آب مرکز آموزش عالی کاشمر گفت: فقط کمتر از یک دهه وقت داریم شرایط را به حالت نرمال برگردانیم وگرنه با این روند وارد خشکسالی شدید کشاورزی خواهیم شد و به تبع آن خشکسالی اقتصادی - اجتماعی رخ خواهد داد زیرا بیش از 80 درصد از چرخش اقتصادی منطقه منشاء کشاورزی دارد.

حال دشت کاشمر خوب نیست

رییس اداره منابع آب کاشمر هم از ناخوشی حال دشت کاشمر خبر داد.

حسین حکمتی فر با ابراز نگرانی از وضعیت دشت کاشمر گفت: این نگرانی‌ها موجب شده است طرح سازگاری با کم‌آبی به تصویب برسد که در این راستا اقدامات خوبی از جمله توجه به زیرساخت کنتورهای هوشمند انجام شده است.

وی ابراز امیدواری کرد با نصب کنتورهای هوشمند بتوان طی پنج تا 6 سال آینده کسری آب مخازن را به وضعیت متعادل رساند هرچند اکنون 37 میلیون مترمکعب آب در تمامی دشت‌های منطقه کسری داریم.

رییس اداره منابع آب کاشمر افزود: به جز دشت ریوش که ممنوعه است، باقی دشت‌ها ممنوعه بحرانی هستند.

وی با بیان اینکه بخش کشاورزی بیشترین برداشت از منابع زیرزمینی را دارد ادامه داد: بیش از 90 درصد آب زیرزمینی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود اما راندمانی کمتر از بخش صنعت دارد لذا باید با فرهنگ سازی به‌جای مصرف بیشتر بهره‌وری را افزایش داد و بهره‌برداران در کنار کشاورزی باید به دنبال مشاغل دیگری از جمله دامپروری نیز باشند.

خشکسالی اجتماعی ناشی از بحران اقتصادی منجر به تضادها و تقابل و نزاع های اجتماعی و مهاجرت‌های اکولوژیک خواهد شد که عدم قطعیت‌ها و مشکلات ناشی از تغییر اقلیم و بحران‌های سیاسی و امنیتی را نیز به این مقوله باید افزود لذا مسوولان ذیربط و مردم باید فکری کنند تا به ورشکستگی آب نرسیم.

• تغییرات آب و هوا
• ستاد خشکسالی، فرسایش و محیط زیست
• کاشمر