حدیبیه؛ صلحی که مقدمه فتح بود
یکی از رویداد‌های تاریخی مهم ماه ذی‌القعده، انعقاد پیمان صلح حدیبیه میان پیامبر (ص) و مشرکان است.
منابعی، چون «التنبیه و الاشراف» اثر ابوالحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی و جلد بیستم از «بحارالانوار» علامه مجلسی، روایت کرده‌اند که در ماه ذوالقعده از سال ششم هجرت، پیامبر مکرم اسلام (ص) برای اعمال عمره، قصد مکه فرمودند و تصمیم‌شان را به مهاجران و انصار اطلاع دادند. تعداد همراهان آن حضرت (ص) را برخی راویان 400 نفر و برخی دیگر 1220 نفر ذکر کرده‌اند. کاروان پیامبر (ص) در این سفر 70 شتر قربانی نیز به همراه داشت.
پیامبر (ص) و همراهان از مسجد شجره احرام بستند و در یک منزلی مکه در محلی به نام حدیبیه بر سر چاهی توقف کردند. کفار از حرکت با خبر شده و مانع ورود آنان به مکه شدند. حضرت (ص) بیعتی با اصحاب کردند که در تاریخ به عنوان «بیعت رضوان» مشهور است. در همین سفر قرارداد صلح مشهوری میان مسلمین و کفار بدین شرح منعقد شد:
مسلمانان آن سال بدون زیارت خانه خدا به مدینه بازگردند و سال بعد برای به جا آوردن عمره وارد مکه شوند، مشروط بر اینکه جز سلاح مسافر، سلاحی به همراه نداشته باشند و بیش از سه روز در مکه اقامت نکنند، قریش نیز در این مدت شهر را ترک خواهند کرد.
مسلمانان متعهد شدند افرادی را که از مکه به مدینه می‌گریزند، به مکه بازگردانند، اما طرف مقابل چنین تعهدی نسبت به فراریان مدینه نداشت. البته به روایت ابن هشام در سیره پیامبر (ص) در این صلح‌نامه طبق آیه 10 سوره ممتحنه، بازگرداندن زنان مؤمنی که از مکه به مدینه می‌گریختند، ممنوع شده بود: «یَا أَیُهَا الَذِینَ آمَنُوا اِذَا جَاءَکُمُ المُؤمِنَاتُ مُهَاجِرَات فَامتَحِنُوهُنَ اللَهُ أَعلَمُ بِاِیمَانِهِنَ فَاِن عَلِمتُمُوهُنَ مُؤمِنَات فَلَا تَرجِعُوهُنَ اِلَی الکُفَارِ لَا هُنَ حِل لَهُم وَلَا هُم یَحِلُونَ لَهُنَ وَآتُوهُم مَا أَنفَقُوا وَلَا جُنَاحَ عَلَیکُم أَن تَنکِحُوهُنَ اِذَا آتَیتُمُوهُنَ أُجُورَهُنَ وَلَا تُمسِکُوا بِعِصَمِ الکَوَافِرِ وَاسأَلُوا مَا أَنفَقتُم وَلیَسأَلُوا مَا أَنفَقُوا ذَلِکُم حُکمُ اللَهِ یَحکُمُ بَینَکُم وَاللَهُ عَلِیم حَکِیم.»
سایر قبایل در هم‌پیمان شدن با قریش یا مسلمانان آزاد و مختار باشند.
برخی از اصحاب نسبت به این صلح اعتراض کردند که حضرت به آنان فرمود: «من پیامبر خدایم و کاری جز به حکم خداوند نمی‌کنم.» بنا بر روایات مختلف، مسلمانان ده روز و اندی، و به قولی بیست روز، در حدیبیه اقامت کردند. چون نوشتن صلح‌نامه پایان یافت و مردانی از مسلمانان و مشرکان بر آن گواهی دادند، پیامبر (ص) به همراهانش فرمان داد که به نشانه حج، شتران خود را قربانی کنند و سرهایشان را بتراشند. جلال الدین سیوطی در «الدر المنثور فی التفسیر الماثور» و همچنین شیخ عباس قمی در «مُنتَهَی ألآمال فی تَواریخِ ألنَبی وَ ألآل» اشاره کرده‌اند که در بازگشت از حدیبیه سوره فتح بر آن حضرت (ص) نازل شد و خبر از فتحی بزرگ در آینده‌ای نزدیک می‌داد.
اما صلح حدیبیه را از عوامل مهم زمینه‌ساز گسترش دعوت اسلام به سراسر جزیره العرب دانسته‌اند. به گونه‌ای که از آغاز پیمان صلح تا نقض آن (22 ماه)، تعداد کسانی که به اسلام گرویدند، بیش از کل تعداد مسلمانان تا آن زمان بود و حتی به روایت ابن هشام برخی بزرگان قریش، مانند عمروعاص و خالد بن ولید، نیز در همین دوران به اسلام گرویدند. همچنین گفته شده که آرامش حاصل از صلح حدیبیه سبب شد که پیامبر (ص) به سرزمین‌های خارجی هم توجه کند و در سال هفتم، پادشاهان و سران ممالک اطراف را نیز به اسلام دعوت فرماید.
اهمیت صلح حدیبیه در تاریخ اسلام بر کسی پوشیده نیست. به همین دلیل نیز پژوهشگران و مفسران بسیاری به آن پرداخته‌اند و فعل پیامبر (ص) در این رویداد نیز بدل به حجتی شرعی شد و بار‌ها مورد استناد فقها (بویژه در عصر جدید) قرار گرفت. برخی از منابع مهم عصر جدید درباره این صلح به روایت بانک اطلاعاتی «خانه کتاب و ادبیات ایران» در ادامه معرفی می‌شود:
منابع پژوهشی
در سال 1369 کتاب «صلح حدیبیه» مرحوم سیدصدرالدین بلاغی (صدر بلاغی) در 198 صفحه توسط انتشارات حسینیه ارشاد در دسترس مخاطبان قرار گرفت. با توجه به فعالیت‌های سیاسی مرحوم صدر بلاغی و نزدیکی‌اش با مرحوم آیت‌الله بروجردی، روایت او از «صلح حدیبیه» نیز اهمیتی خاص دارد.
جلد هشتم از مجموعه «زندگانی پیامبر اکرم (ص) در قرآن» نوشته سمیح عاطف الزین (نویسنده فقید لبنانی) نیز به «پیمان حدیبیه، نامه‌های پیامبر به فرمانروایان و فتح مکه» اختصاص دارد. این کتاب با ترجمه علی چراغی برای نخستین بار در سال 1381 در 232 صفحه توسط نشر ذکر روانه بازار اندیشه شد.
«صلح پیامبر (ص) در حدیبیه: گزارش کاملی از ماجرای صلح حدیبیه قبل از فتح مکه» نوشته سیدمحمد صدری به سال 1386 در 112 صفحه توسط انتشارات دلیل ما در دسترس مخاطبان قرار گرفت.
«جهاد سیاسی و پیروزی رسالت از صلح حدیبیه تا رحلت پیامبر (ص)» نوشته منیر محمد الغصبان و ترجمه عمر قادری در سال 1388 در 864 صفحه توسط انتشارات احسان منتشر شد. این کتاب مجلد سوم از مجموعه «المنهج الحرکی للسیره النبویه» یا «خط‌مشی سیاسی در سیره نبوی» است. این کتاب مخاطبان با فعالیت‌ها، تلاش‌ها و چاره‌اندیشی‌های سیاسی و اجتماعی پیامبر در تبلیغ اسلام و وحدانیت خدا آشنا خواهند شد. پیامبر (ص) به تنهایی شعار «لا اله الا الله» را سرمی‌دهد و بعد از زمان زیادی، تعداد اندکی به پیامش لبیک می‌گویند. او به خاطر این تبلیغ به شعب ابی‌طالب تبعید می‌شود، هجرت می‌کند و به جنگ و جهاد وادار می‌شود. اما پس از ایشان این دین، دین فراگیری شد، شرق و غرب را درنوردید و پیام‌آور سعادت برای بشریت شد. راز و رمز موفقیت پیامبر (ص) را باید در قدرت معانی، مفاهیم و پیامش، در عملکرد و رفتارش جست‌وجو کرد. صبوری، رعایت عدالت، برابری میان سیاه و سفید، بیان شیوا، ادب، سخاوت، احترام گذاردن به همه و... از مواردی است که ضمن مطرح شدن در این کتاب، می‌توان به آن‌ها اشاره کرد. به اعتقاد نگارنده، شناخت این تجارب و بهره‌مندی از آن‌ها برای پیش‌برد حرکتی اسلام، در جامعه جهانی امری ضروری است.
«گزارش لحظه به لحظه از ماجرای صلح حدیبیه» نوشته محمدباقر انصاری سال 1391 در 56 صفحه توسط انتشارات دلیل ما روانه کتابفروشی‌ها شد. این کتاب یکی دیگر از مجلدات مجموعه «گزارش لحظه به لحظه» است که اتفاقات مهم تاریخ اسلام را با زبانی ساده روایت می‌کند.
«صلح الحدیبیه و بیعه الرضوان: قراءه جدیده فی الاهداف و سیرالاحداث و مصادر الروایه» نوشته السیدحسین السید سامی بدری به سال 1393 در 324 صفحه (به زبان عربی) توسط مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص) در دسترس مخاطبان قرار گرفت.
«صلح حدیبیه» نوشته داود کاظمی نسب سال 1396 در 46 صفحه توسط انتشارات پژوهش‌های دانشگاه در تبریز منتشر شد. کاظمی نسب استادیار تاریخ ایران دوره اسلامی است و کتاب خود را در 6 فصل سامان داده و روایت تقریبا بی نقصی از این رویداد را ارائه می‌دهد.
همچنین گفتار آخر کتاب «ده‌گفتار» آیت‌الله عفیف نابلسی نیز به موضوع صلح حدیبیه اختصاص پیدا کرده است. این کتاب سال 1397 با ترجمه اسما خواجه زاده در 226 صفحه توسط دفتر نشر معارف منتشر شد.
منابع برای کودکان و نوجوانان
به سال 1360 ترجمه حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم بی آزار شیرازی از کتاب «صلح حدیبیه» اثر عبدالحمید جودهالسحار، ادیب، داستان‌نویس، نمایشنامه‌نویس و فیلمنامه‌نویس مشهور مصری توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شد. عبدالحمید جودهالسحار که در ایران بیشتر به خاطر ترجمه علی شریعتی از کتاب «ابوذر» او مشهور شده، از فیلمنامه‌نویسان فیلم «الرساله» یا «محمد رسول الله» ساخته مصطفی عقاد است. جودهالسحار در کتاب «صلح حدیبیه» ماجرای این اتفاق را برای کودکان و نوجوانان روایت کرده است.
«صلح حدیبیه؛ فتح خیبر» اثر علی رستمی پور به سال 1386 در 12 صفحه توسط واحد کتاب‌های ریحانه و جوانه انتشارات نورثقلین منتشر شد. در توضیح این کتاب چنین آمده است: «گروه‌های مشرکان به امید فرصتی بودند تا بر مسلمانان غلبه کنند، اما ناگهان بین احزاب و گروه‌های مشرکان و یهودیان بنی‌قریظه اختلاف افتاد. این اختلاف به پیروزی مسلمانان در جنگ خندق کمک کرد. خداوند متعال طوفان بسیار سرد و شدیدی برای مشرکان فرستاد تا چادر‌های اردوگاه مشرکان را از جا برکند و فرشتگان را بر آن‌ها فروفرستاد تا در دل‌هایش ترس و وحشت بیفکند تا شکست خورده بازگردند. بعد از پیروزی مسلمانان در جنگ خندق خداوند به پیامبرش امر کرد تا یهودیان بنی‌قریظه را ادب کند و به خاطر این که به تعهد خود عمل نکردند و علیه مسلمانان توطئه کردند، آن‌ها را از مدینه بیرون کنند؛ بنابراین مسلمانان به سوی آن‌ها رهسپار شدند و نتیجه این حرکت فتح خیبر و صلح حدیبیه بود.»
«باران مهربانی: صلح حدیبیه - جنگ خیبر - دعوت پادشاهان» نوشته کریمان حمزه، تصویرگری صلاح بیصار، ترجمه محسن عابدی و بازنویسی شهرام شفیعی سال 1382 در 56 صفحه توسط نشر پنجره منتشر شد. این کتاب هشتمین مجلد از مجموعه «زندگی پیامبر اسلام» کریمان حمزه است.
باشگاه خبرنگاران جوان فرهنگی هنری ادبیات