حکمت مدنی محرم
نخستین تأثیر آیین‌های مذهبی چون مراسم سوگواری سیدالشهدا (ع) بر انسان امروز که به نوعی از دنیای مدرن و مصرف‌زده متأثر است، رهایی از استرس و اضطراب‌های مدرن است.
به گزارش مشرق، مناسک و آیین‌های سوگواری برای سیدالشهدا (ع) بخش مهمی از فرهنگ شیعی و به تبع آن، سبک زندگی ما را به خود اختصاص داده است و نمود این نگاه و فرهنگ را می‌توان در نهادهای اجتماعی و مردمی همچون هیأت‌ها، مساجد، تکیه‌ها، موکب‌ها، آیین پیاده‌روی اربعین و... ردگیری کرد، اما پرسشی که در این فضا مطرح می‌شود این است که این آیین‌های سوگواری به لحاظ اجتماعی و ارتباطی چه کارکردی در جامعه ما دارند؟
گریز از بحران معنایی دنیای مدرن
نخستین تأثیر آیین‌های مذهبی چون مراسم سوگواری سیدالشهدا (ع) بر انسان امروز که به نوعی از دنیای مدرن و مصرف‌زده متأثر است، رهایی از استرس و اضطراب‌های مدرن است.
از نخستین خصیصه‌هایی که اغلب روانشناسان برای انسان مدرن برمی‌شمرند، استرس و اضطراب‌های مدرن است که گویی خاصیت فرهنگ و زمانه ماست که به‌دنبال بحران معنایی که انسان از سر می‌گذراند بر او مستولی شده است. از این رو،
مناسک و آیین‌های مذهبی همچون مراسم سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین (ع) برای ما، گریز از این بی‌معنایی و گذر از استرس‌هاست که از رهگذر آن می‌توانیم پشتوانه‌ای برای سبک زندگی‌مان طراحی کنیم.
واکسیناسیون فرهنگی
فارغ از نقش و تأثیری که این جنس از مناسبات در معنابخشی به زندگی دارد، می‌توان به سهم و نقش آن در مواجهه با تهاجم فرهنگی هم اشاره کرد و به حق از آن به مثابه یکی از سنگرها و نسخه‌های هویت‌بخش در برابر تهاجم فرهنگی دفاع کرد.
همانگونه که یک جامعه در جریان یک پاندمی همچون پاندمی کرونا، به واکسیناسیون نیاز دارد در حوزه‌های فرهنگی هم به این واکسیناسیون‌های همگانی نیاز داریم. ما باید سنگرهایمان را حفظ کنیم. یکی از این سنگرها «مساجد» هستند؛
جوان یا نوجوانی که در مسجد تربیت می‌شود، بسیاری از این تهاجمات فرهنگی را خود به خود فیلتر می‌کند. بنابراین حضور در دستگاه سیدالشهدا (ع) و هیأت‌های عاشورایی، ما را در برابر تهاجمات فرهنگی و ناملایمات امروز واکسینه می‌کند.
این از مهم‌ترین کارکردهایی است که می‌توان برای هیأت‌های مذهبی همچون هیأت‌های عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) برشمرد.
تقویت وحدت و امر اجتماعی
«تقویت انسجام و وحدت اجتماعی» اصل و اساسی است که هر جامعه‌ای به آن نیاز دارد و یکی از راه‌های تحقق این مهم در جامعه ما، حضور در مراسم‌هایی است که برای سیدالشهدا (ع) و ایام محرم برگزار می‌شود.
اقشار مختلف جامعه با مشاغل مختلف و از طبقات اجتماعی متفاوت و حتی با سنین مختلف در مراسم‌های محرم و هیأت‌های سیدالشهدا (ع) شرکت می‌کنند چنانکه می‌توان گفت در هیأت‌ها با یک جامعه کامل با همه تنوعاتش رو به رو هستیم.
نفس این گردهمایی و جنس مناسباتی که در این فضا شکل می‌گیرد اعم از کنار هم قرار گرفتن افراد به شیوه‌ای درهم تنیده و نزدیک به هم، فارغ از هرگونه فاصله طبقاتی و اجتماعی که در واقعیت اجتماعی جامعه وجود دارد، پیام انسجام را به جامعه مخابره می‌کند.
بنابراین مهم‌ترین پیامد این گردهم آمدن‌ها از نظرگاه دانش ارتباطات و مطالعات اجتماعی، تقویت «امر اجتماعی» و تبدیل جامعه به یک کل منسجم است.
انتقال معانی مشترک قدسی
در دانش ارتباطات محوری‌ترین بحث درباره «پیام» و چگونگی انتقال آن است.
گاه خود «پیام» را رسانه در نظر می‌گیریم گاه ابزارهای انتقال پیام مثلاً تلویزیون را از آن جهت که پیامی را برای بیننده می‌فرستند، به‌عنوان ابزار ارتباطی و رسانه برمی‌شماریم.
در این نگاه، تشکل‌هایی که برای سوگواری اباعبدلله الحسین (ع) برگزار می‌شود (اعم از هیأت‌ها، تکیه‌ها، موکب‌ها و حتی عمل مشترک اجتماعی که در خلال این مناسبات و مناسک انجام می‌شود) از آن جهت که پیامی را به جامعه مخابره می‌کند، به نوعی رسانه محسوب می‌شوند.
در آیین عزاداری برای امام حسین (ع)، همه در آن محل و در آن آیین یکی می‌شوند و یک آیین ارتباطی را رقم می‌زنند. این کار سه پیام دارد؛ نخست پیام از سمت فردی که در مراسم شرکت کرده به سمت خدا و سیدالشهدا، دوم پیام از سوی سیدالشهدا به سمت افراد حاضر در آیین و سوم پیامی است که از سوی جمعیت حاضر به سمت جامعه می‌رود.
در آیین سوگواری سیدالشهدا (ع) آنچه افراد حاضر را به هم پیوند می‌زند «امر مشترک قدسی» است و طی آن هر عملی اعم از اشک ریختن، سینه‌زنی و... به دیگر اعضا سرایت کرده و معانی و پیام‌های مشترکی را رقم می‌زند که دیگر فردی نبوده و جمعی است.
بستری برای هویت‌سازی
عزاداری از شعائر الهی و برآمده از تقواست که طی آن، همه چیز مشترک می‌شود و وقتی آن امر مشترک شکل می‌گیرد آن نظام ارتباطاتی، هویت مشترکی را هم رقم می‌زند.
فرق عضویت در یک هیأت مذهبی با هر گروه اجتماعی دیگری، در همین جنس از تعاملات و مناسبات ارتباطی است که خود به نوعی می‌تواند هویت‌ساز باشد و این هویت در کوچک‌ترین رفتار و عملکرد فردی ما تبلور پیدا می‌کند. فردی که به هیأت می‌رود و خود را به
سیدالشهداء (ع) متصل می‌کند، برای گرفتن بخشی از نظام اخلاقی سیدالشهداء (ع) به ایشان متوسل می‌شود و برآیند و ماحصل این توسل، به جامعه و تمام مناسبات اجتماعی فرد و جامعه برمی‌گردد.
«امر مقدس مشترکی» که انسان‌ها را گردهم می‌آورد و از رهگذر آن عمل مشترکی را رقم می‌زند، اشتراک‌سازی معانی را زیاد می‌کند و این وحدت و انسجام دائماً امتداد پیدا کرده و به سایر وجوه زندگی افراد تسری یافته و به سبک زندگی ما ورود پیدا می‌کند.
هر مقدار بتوانیم از این دریا برداشت کنیم به همان اندازه استفاده خود را برده‌ایم و جامعه برای اینکه جامعه بماند به چنین ابراز احساسات جمعی نیاز دارد و این مهم‌ترین کارکرد اجتماعی و ارتباطی سوگواری برای اباعبدلله الحسین (ع) است.
*دکتر احمد اولیایی - استاد فرهنگ و ارتباطات و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی