خداحافظی اهالی هنر با استاد مسلم موسیقی / "خان‌محمد آدینه‌پور" هم ابدی شد + فیلم

به گزارش خبرگزاری تسنیم از بجنورد، استاد خان محمد آدینه پور از پیشکسوتان عرصه موسیقی مقامی و نوازندگان سنتی که دارای نشان درجه یک هنری معادل دکترا از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نوازنده قوشمه، کمانچه، دوتار و صاحب مقام های کشوری و استانی خراسان شمالی بود 12 تیرماه دعوت حق را لبیک گفت.

خان محمد آدینه‌پور متولد 1330 و اهل شهر خانلق در شهرستان شیروان، بود که حدود 60 سال در عرصه موسیقی مقامی فعالیت داشت. مراسم تشییع و خاکسپاری پیکر استاد خان محمد آدینه پور در امامزاده حمزه رضای زیارت شیروان برگزار و پیکر او در این مکان آرام گرفت.

استاد آدینه پور از مشاهیر موسیقی مقامی شمال خراسان و از نسل طلایی نوازندگان سازهای بادی و به ویژه ساز قوشمه بود. سازی که ریشه‌ای طولانی در آثار فولکور استان خراسان شمالی دارد.

قوشمه به زبان ترکی یعنی مخلوط که قُمشِه نیز نوشته می‌شود. این ساز از سازهای بادی و محلی شمال خراسان می‌باشد که از دو استخوان متصل به طول 20 سانتیمتر که در کنار هم چسبیده‌اند، تشکیل شده‌است. قشمه دارای هفت، شش یا پنج سوراخ در روی ساز می‌باشد و فاقد سوراخ پشتی است. کامل‌ترین نوع آن قوشمه هفت سوراخ است که با دارایی یک اکتاو کامل، می‌تواند هفت نت اصلی را بنوازد.

مردمان شمال خراسان، از این ساز در مجالس شادی و رقص خود استفاده می‌کنند. در مرکز و غرب خراسان سبزوار و کاشمر به این ساز «دو نیه» نیز می‌گویند. این ساز به نام‌های «دوسازه» و «جفتی» نیز شناخته می‌شود. بهترین نوازدگان قوشمه در شمال خراسان و بهترین سازندگان ساز و سرساز در این منطقه قرار دارند. ساز قشمه به ساز «نی انبان» در جنوب شباهت دارد.

سازنده‌های قوشمه آن را با مته ای مخصوص سوراخ می‌کنند و بسیار مهم است که سوراخ‌ها کاملاً روبروی هم و هم اندازه و در تناسب با اندازه استخوان باشد. قشمه‌هایی که در مرحله ساخت سوراخ‌های کوچک داشته باشند صدای خفه ای دارند و پرتاب صدا ندارند. از طرفی اگر سوراخ‌ها بیش از حد بزرگ باشد صدا ضعیف و کم حال می‌شود. مهمترین نکته روبروی هم بودن دقیق سوراخ‌ها است که در صورتی که روبروی هم نباشد باعث خروجی صدای اضافه و فالش زدن ساز می‌شود.

از آنجا که پیدا کردن قوشمه استخوانی کار ساده ای نیست و قیمت بالایی دارد و در مقابل ضربه و افتادن بسیار شکننده و آسیب‌پذیر است، عده‌ای این ساز را با نی، لوله مسی، آلمینیوم و پلاستیک هم ساخته‌اند. اما طبق نظر اساتید بهترین صدادهی قشمه در نوع استخوان آن است. در سال‌های اخیر حمید ذبیحی یکی از نوازندگان قوشمه در سبزوار توانست با قالب‌گیری و تزریق پلاستیک، قوشمه پلاستیکی درست کند که کیفیت صدای قابل قبولی دارد، جلو شکار بی رویه عقاب‌ها را می‌گیرد و از قیمت بسیار پایین‌تری نسبت به قوشمه استخوانی برخوردار است.

بر روی استخوان دو سرساز قرار دارد که سبب صدادهی ساز می‌شود. این سر سازها در قدیم از انتهای نی‌های نازک تهیه می‌شد. بدین شکل که با برش روی لبه نی و ایجاد یک زبانه سرساز می‌ساختند. سرسازهای قدیم پس از چند دقیقه نواختن خیس می‌شد و به ساز می‌چسبید و صدا را خراب می‌کرد. امروزه برای ساخت سرساز از تراشه‌های برنجی استفاده می‌شود و قمیش را با نخ بر روی آن می‌بندند. قمیش خود از جنس یک نوع نی مخصوص است که در سازهایی مثل کلارینت هم استفاده می‌شود و قیمت نسبتاً بالایی دارد.

استاد ابتدا قمیش را با مهارت خاصی تراش می‌دهد. بستن قمیش بر روی سرساز باید توسط استاد انجام شود و هر استاد با توجه به سلیقه و میل خود قشمه اش را کوک می‌کند. کوک قشمه می‌تواند در وضعیت کم نفس (با صدا دهی کمتر و نیاز به نفس و دمیدن کمتر) و پر نفس (با صدا دهی بیشتر و نیاز به نفس و دمیدن بیشتر) باشد.

استادها معمولاً هر دو سرساز را روی یک نت کوک می‌کنند و این اتفاق به صورت گوشی است (یعنی استاد ساز را با گوش دادن و بدون دیاپازون یا تیونر کوک می‌کند). در مواردی استاد یک سرساز را روی یک نت و یک سر ساز را روی همان نت با گام متفاوت کوک می‌کند که ممکن است از نظر سایرین به نظر برسد که ساز کوک نیست اما این نوع کوک سلیقه خود استاد است و برای برنامه‌ها و اهنگ‌ها و مقام‌های خاص استفاده می‌شود. از نظر نت این ساز بیشتر روی یکی از نت‌های فا - سل - لا - کوک می‌شود. رایج‌ترین کوک سرسازهای قشمه بین فا و سل در گام ماژور است.

قوشمه همیشه با همراهی دهل، دایره، دف، طبله یا سازهای کوبه‌ای نواخته می‌شود. عده ای در مراسم‌های عروسی این ساز را با ریتم مترونوم کیبورد همراه می‌کنند. قبل از نواختن قشمه باید آن را کوک کرد. نوازنده این کار را با زبان خود انجام می‌دهد. او برای زیر و بم کردن صدای ساز و همسان سازی سرسازها از زبان و آب دهان خود استفاده می‌کند.

مهم‌ترین و سخت‌ترین قسمت در یادگیری ساز قشمه فن "نفس گردان " یا "نفس گردون " است. بدین صورت که نوازنده باید بدون قطع شدن نواختن ساز، پیوسته در ساز بدمد و برای تنفس در لحظه باید بتواند هوا را در لُپ‌هایش ذخیره کند و از لُپ‌ها در ساز بدمد و در همان موقع که ریه بیکار می‌ماند از بینی نفس بکشد. این فن تنها با تمرین و ممارست به دست می‌آید و عده ای با نی و لیوان آب و عده‌ای با شیر آب نفس گردون را تمرین می‌کنند.

قشمه جز سازهای محلی و موسیقی مقامی است و نواختن آن در مقام‌های مختلف شکل می‌گیرد؛ مثلاً مقام شاه ختایی. مقام الله مزار. مقام چهار بیتی. مقام رقص چوب و یک قرصه و دوقرصه.

در میان اساتید قوشمه نواز استان خراسان شمالی، نام افرادی هم‌چون مرحوم علی آبچوری و مرحوم آدینه پور در کنار اساتید آواز ایران نیز آمده و اجراهای مشترک این افراد در کنار هم نغماتی دلنشین از موسیقی ایرانی را پدید آورده است.