راز سکوت استراتژیک امام علی (ع) برای حفظ وحدت مسلمانان

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، در روزهایی که جهان اسلام خود را برای گرامیداشت میلاد پیامبر اعظم (ص) و هفته وحدت آماده می‌کند، بازخوانی سیره امیرالمؤمنین امام علی (ع) در ایثار برای حفظ وحدت امت اسلامی اهمیت مضاعفی دارد. امام علی (ع) پس از رحلت پیامبر (ص)، علی‌رغم حق مسلم خود در خلافت، با صبری آگاهانه و ایثاری کم‌نظیر از هر اقدامی که به شکاف و تفرقه در جامعه نوپای اسلامی منجر شود، پرهیز کردند و حتی با کارگری و تلاش بی‌صدا، اصل اسلام را پاسداری کردند.

در همین راستا، خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگویی تفصیلی با دکتر محسن جودوی، کارشناس تاریخ اسلام، ابعاد این ایثار بزرگ را بررسی کرده است؛ از سکوت استراتژیک امام در برابر بحران‌های سیاسی گرفته تا نقش ایشان در جلوگیری از بهره‌برداری دشمنان خارجی، و در نهایت، پیام امروزین این رفتار برای امت اسلامی در آستانه هفته وحدت.

راز سکوت استراتژیک امام علی (ع) پس از رحلت پیامبر (ص)

خوب است بحث را از آغازین روزهای پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) شروع کنیم. در منابع تاریخی آمده است که حضرت امیرالمؤمنین امام علی (ع) علی‌رغم حق مسلم خود در خلافت، برای جلوگیری از تفرقه و خطر نابودی اسلام، سکوت و صبر پیشه کردند. تحلیل شما از این تصمیم تاریخی چیست؟

این نکته، یکی از حساس‌ترین و مهم‌ترین فصل‌های تاریخ صدر اسلام است. امام علی (ع) پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) با شرایطی مواجه شدند که اگر ایشان بر سر حق خود پافشاری می‌کردند، جامعه نوپای اسلامی دچار جنگ داخلی می‌شد. در حالی‌که تازه در شبه‌جزیره عربستان بسیاری از قبایل هنوز اسلام را به درستی درونی نکرده بودند و خطر ارتداد و شورش‌های داخلی مثل جنگ‌های رده در پیش بود. در چنین فضایی، هرگونه اختلاف میان مسلمانان می‌توانست موجودیت اسلام را از بین ببرد.

حضرت امیرالمؤمنین امام علی (ع) با درک عمیق از ضرورت حفظ اصل اسلام، ایثارگرانه از حق مسلم خویش گذشتند و با صبری استراتژیک، در عین حال که حقیقت را کتمان نکردند، از هر اقدامی که منجر به شکاف عمیق و جنگ داخلی شود پرهیز کردند. دقت کنید که این صبر را نباید انفعال دانست، بلکه نوعی ایثار آگاهانه و فداکاری‌ای بود که امام، جان و موقعیت سیاسی خود را فدای بقای دین اسلام کرد.

از قنات‌های مدینه تا نهج‌البلاغه؛ ایثار اجتماعی امام علی (ع)

در برخی منابع اشاره شده که حضرت علی (ع) در همان سال‌های نخست، به جای مقابله نظامی یا آشکار سیاسی، مشغول کارگری و کشاورزی شدند. این انتخاب چه معنایی داشت و چه پیام سیاسی و اجتماعی در خود داشت؟

بله، یکی از جلوه‌های ایثار امام علی (ع) همین رفتار ایشان است. پس از کنار گذاشته شدن از خلافت، ایشان به جای تحریک جامعه یا ایجاد صف‌آرایی، به کار کشاورزی، حفر قنات و آبادانی زمین‌ها پرداختند. منابع تاریخی نشان می‌دهد که بسیاری از قنات‌ها و نخلستان‌های آباد مدینه و اطراف آن، حاصل دسترنج امیرالمؤمنین (ع) بود.

این اقدام دو پیام روشن داشت: اول اینکه امام با دوری از جدال آشکار، به مسلمانان نشان دادند که دغدغه اصلی ایشان حفظ اسلام و آرامش جامعه است. دوم اینکه با این روش، به نوعی الگوسازی عملی برای کار، تلاش و خودکفایی اقتصادی کردند.

حتی بعضی از این زمین‌ها و قنات‌ها را وقف عام کردند تا مردم از آن بهره‌مند شوند. به این ترتیب، امام علی (ع) به جای ورود به کشمکش‌های قدرت، کار و خدمت به جامعه را برگزیدند. این رفتاری است که بالاترین اعتراض و در عین حال ایثار برای وحدت بود.

تحمل خار در چشم و استخوان در گلو برای حفظ اسلام

بعضی منتقدان در طول تاریخ، صبر حضرت علی (ع) را نوعی عقب‌نشینی سیاسی قلمداد کرده‌اند. آیا می‌توان گفت که این صبر صرفاً یک کناره‌گیری بود یا آن را باید به‌عنوان یک استراتژی آگاهانه برای حفظ وحدت تبیین کرد؟

این نگاه که صبر امام علی (ع) نوعی عقب‌نشینی یا ضعف بوده، ناشی از ناآگاهی نسبت به شرایط تاریخی است. اگر به اسناد معتبر رجوع کنیم، می‌بینیم که حضرت در خطبه‌ها و کلمات‌شان، بارها به حق خود اشاره کردند و سکوت را تنها برای حفظ دین و جامعه نوپا برگزیدند.

امام علی (ع) می‌فرمایند: «صَبرتُ و فی العین قَذی و فی الحَلق شَجی» (نهج‌البلاغه، خطبه 3)، یعنی در حالی صبر کردم که خار در چشم و استخوان در گلو داشتم. این صبر، صبری منفعل نبود، بلکه یک تصمیم استراتژیک برای جلوگیری از انهدام اسلام بود.

باید توجه داشت که دشمنان خارجی مانند روم شرقی و ایران ساسانی مترصد فرصت بودند تا به اسلام ضربه بزنند. در چنین وضعیتی، یک اختلاف داخلی می‌توانست سرنوشت اسلام را تغییر بدهد. بنابراین، سکوت امام علی (ع) را باید نوعی ایثار سیاسی و اجتماعی دانست که نشان‌دهنده عظمت روحی و آینده‌نگری ایشان است.

سدی در برابر سوءاستفاده دشمنان

شما به دشمنان خارجی اشاره کردید. آیا می‌توان گفت که ایثار امام علی (ع) در سکوت و صبر، در واقع مانع از بهره‌برداری بیگانگان از اختلافات داخلی شد؟

قطعاً همین‌طور است. اگر امام علی (ع) همان روزهای نخست بعد از سقیفه شمشیر می‌کشیدند، جامعه اسلامی دچار جنگ داخلی می‌شد. در این صورت، قدرت‌های خارجی مانند روم شرقی که از گسترش اسلام نگران بودند، به سرعت از شکاف داخلی بهره‌برداری می‌کردند و اسلام در نطفه خفه می‌شد.

در واقع تصمیم امام (ع) نوعی سپر دفاعی در برابر نفوذ دشمنان بود. ایشان با صبر خود نه‌تنها وحدت داخلی را حفظ کردند، بلکه از فرصت‌طلبی بیگانگان جلوگیری کردند. این ایثار، مانند ایثار در میدان جنگ، بلکه حتی فراتر از آن بود، چرا که امام در میدان سیاست و اجتماع، با جان و آبروی خود از اسلام پاسداری کردند.

تربیت شاگردان به جای ایجاد تفرقه

در این میان، رابطه میان سکوت سیاسی حضرت امیرالمؤمنین امام علی (ع) و فعالیت‌های علمی و تربیتی ایشان چگونه بود؟ آیا می‌توان گفت که امام با وجود کنار گذاشته شدن، در جبهه‌ای دیگر همچنان به تقویت پایه‌های اسلام می‌پرداختند؟

بله، این نکته بسیار مهم است. امام علی (ع) در همان سال‌های سکوت ظاهری، در حوزه علم و تربیت فعال بودند. ایشان شاگردانی مانند کمیل و بسیاری دیگر را پرورش دادند و علوم اسلامی را تبیین کردند. خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های امام که بعدها در نهج‌البلاغه گردآوری شد، حاصل همین دوران است.

به بیان دیگر، حضرت علی (ع) در جبهه‌ای دیگر به فعالیت پرداختند، جبهه‌ای که از نظر ماندگاری و تأثیر، کمتر از جهاد نظامی و سیاسی نبود. این هم نوعی ایثار بود چون امام می‌توانستند رها کنند و کناره‌گیر مطلق باشند، اما در عوض، با صبر و تحمل بار سنگین تربیت و حفظ معارف اسلامی را به دوش گرفتند.

درس امام علی (ع): گران‌ترین حق‌ها هم برای وحدت ایثار می‌شود

با توجه به این مباحث، اگر بخواهیم ایثار امام علی (ع) برای وحدت را در یک جمع‌بندی بیان کنیم، مهم‌ترین پیام آن برای امروز جامعه اسلامی چیست؟

جمع‌بندی ما این است که ایثار حضرت علی (ع) در ماجرای پس از رحلت پیامبر (ص)، الگویی جاودان برای مسلمانان است. آن حضرت نشان دادند که گاهی برای حفظ اصل دین و مصالح امت، باید از حق شخصی و حق مسلم و الهی گذشت. این نه به معنای انکار حق، بلکه به معنای ترجیح مصلحت اسلام بر منافع فردی است.

پیام امروز این رفتار روشن است: جامعه اسلامی باید همواره وحدت و بقای اسلام را بر هر اختلاف و رقابت مقدم بدارد. امام علی (ع) به ما آموختند که اگر خطر نابودی اصل اسلام باشد، باید با ایثار، صبر و فداکاری از هرگونه تفرقه پرهیز کرد. این پیام، امروز در برابر دشمنان خارجی و جریان‌های تفرقه‌افکن بیش از هر زمان دیگری معنا دارد.

ما این روزها در آستانه میلاد پیامبر اکرم (ص) و هفته وحدت هستیم. با توجه به آنچه درباره ایثار حضرت امیرالمؤمنین (ع) در حفظ وحدت اسلامی گفتید، چه نسبتی میان این مناسبت بزرگ و رفتار امام علی (ع) می‌توان برقرار کرد؟

هفته وحدت در حقیقت یادآوری همان روحیه‌ای است که پیامبر (ص) در جامعه نوپای اسلامی پایه‌گذاری کردند و امام علی (ع) پس از رحلت ایشان با ایثار و گذشت خود آن را حفظ کردند.

پیامبر (ص) مأموریت داشتند امت را از پراکندگی و تفرقه به سمت یک امت واحده هدایت کنند. پس از ایشان، این امام علی (ع) بود که برای پاسداشت همین آرمان، حتی از حق مسلم خود گذشت تا مبادا امت در آغازین سال‌های حیاتش دچار فروپاشی شود.

امروز هم هفته وحدت یادآوری همان فداکاری و ترجیح مصلحت اسلام بر منافع شخصی است. مسلمانان باید از امام علی (ع) بیاموزند که وحدت، سرمایه‌ای است که حتی گران‌ترین حق‌ها در برابر آن باید ایثار شود. درست در همین روزها که نام پیامبر اکرم (ص) در سراسر جهان طنین‌انداز می‌شود، بازخوانی رفتار امام علی (ع) می‌تواند الگویی عملی برای امت اسلامی باشد تا در برابر تهدیدها و فتنه‌ها، بر محور مشترکات گرد آیند و از تفرقه بپرهیزند.