روایتی از فرجام تلخ فعالان مجازی

بسیاری از فعالان در بدنه شبکه فناوری و اطلاعات کشور و مسئولان امر معتقدند آمدن کسب‌وکارهای مجازی از پلتفرم‌های خارجی نظیر واتس‌اپ و اینستاگرام به پلتفرم‌های ایرانی و داخلی خوب است و باید به این سمت برویم و مانند دیگر کشورها در حوزه فروش آنلاین و پلتفرم‌های مجازی حرفی برای گفتن داشته باشیم. این هدف و آرزوی قشنگ برای کدام ایرانی مطلوب نیست، بی‌شک همه ما دوست داریم در زمینه‌های حساس و موردنیاز خودکفا باشیم تا آسیبی به مشاغل مربوطه وارد نشود؛ اما آیا در صورت استفاده حداکثری از پلتفرم‌های داخلی توسط صاحبان کسب‌وکارهای مجازی، زیرساخت کافی به‌لحاظ امنیت اطلاعات برای کاربران فراهم است؟ یا اگر فراهم نیست، مسئولان بازه زمانی مشخصی را به مردم وعده داده‌اند که فراهم کنند؟ گرچه برخی از این وعده‌ها بیشتر شبیه رمان‌های غیرواقعی و تخیلی دهه 70 شمسی است و نمی‌توان حساب خاصی روی آن باز کرد. صمت در پرونده امروز به بررسی دلایل کم‌اعتمادی صاحبان کسب‌وکارهای مجازی به پلتفرم‌های داخلی پرداخته است.

مقایسه پزشکی با امنیت سایبری؟

در حالی که بیشتر کارشناسان بر این باور هستند که هنوز امنیت سایبری برای بسیاری از دولتمردان آنگونه که باید موردتوجه قرار نگرفته است و به‌عنوان یک مولفه مهم در نظر گرفته نمی‌شود. همچنین تاکنون هیچ دولتی اقدامی برای جلب اعتماد عمومی در استفاده از اپلیکیشن‌های داخلی نکرده است. این موارد بسترسازی برای جلب اعتماد به پلتفرم‌های داخلی را با مشکل مواجه می‌کند.

یک فعال حوزه کار به‌نام ناصر چمنی در گفت‌وگو با ایسنا با طرح این پرسش که تا چه زمانی باید وابسته اینستاگرام و واتس‌اپ و تلگرام باشیم گفته بود: «چرا ما نباید در حوزه پلتفرم‌های داخلی جایگاهی نداشته باشیم، در حالی که در بسیاری از موضوعات علمی، پزشکی و دانش‌بنیان سرآمد هستیم؟ آنچه مسلم است، باید زیرساخت‌ها را فراهم کنیم و سرعت اینترنت را در داخل برای صاحبان مشاغل اینترنتی بهبود ببخشیم. صاحبان کسب‌وکارها دوست دارند، بازار کار خود را در جایی توسعه بدهند که علاوه بر امنیت با قطع مکرر اینترنت مواجه نشود و اگر یقین حاصل کنند که پلتفرم‌های داخلی چنین شرایط و مزیت‌هایی را دارند، به‌جای آنکه از سر ناچاری به پلتفرم خارجی روی آورند، بازار کار خود را در داخل دنبال خواهند کرد».

شاید بد نباشد نمونه این افراد و کسانی که چنین تفکری از توسعه امنیت سایبری در کشور دارند، بدانند که اگر کشور در علومی نظیر پزشکی پیشرفت و توسعه داشته، به تاریخ پرافتخار پزشکی ایران از سده‌های گذشته برمی‌گردد.

شاید تاکنون نام کتاب قانون ابن‌سینا را هم نشنیده‌اند، در غیر این صورت، هیچ‌گاه علم فضای مجازی و امنیت سایبری را با پیشرفت‌های پزشکی کشور مقایسه نمی‌کردند.

تحریم در پاسخ به تحریم

سجاد عابدی در گفت‌وگو با صمت درباره دلایل استفاده نکردن صاحبان کسب‌وکارهای مجازی از پلتفرم‌های داخلی گفت: چند سالی می‌شود موضوع استفاده از پلتفرم‌ها و پیام‌رسان‌های داخلی در کشور از سوی مسئولان امر مطرح شده و اکنون با فیلتر شدن واتس‌اپ و اینستاگرام چنین بحث‌هایی، رونق تازه گرفت.

در حقیقت، در جریان حذف اپ‌های خارجی از مارکت‌های داخلی، اپ‌های داخلی هم از اصلی‌ترین مارکت‌های خارجی نظیر گوگل‌پلی و اپ‌استور حذف شدند. این حذف شدن‌ها حاکی از آن است که پیام‌رسان‌های پرمخاطب نظیر واتس‌اپ و اینستاگرام برای همیشه فیلتر خواهند شد، اما مردم اطمینان کافی از حفظ اطلاعات شخصی‌شان در پلتفرم‌های داخلی ندارند و این بی‌اعتمادی فرآیندی نبوده که اکنون به آن رسیده باشیم، در واقع از زمانی که بحث استفاده از پلتفرم‌های بومی مطرح شد، مردم ابراز بی‌اعتمادی کردند. حال اینکه این بی‌اعتمادی از کجا نشأت می‌گیرد، به دلایل گوناگونی برمی‌گردد.

وی افزود: فیلترینگ در ابتدای امر برای حمایت از اپ‌های داخلی ایجاد شد، اما با مرور زمان مشخص شد علاوه بر بی‌اعتادی، نبود زیرساخت‌های کافی و نداشتن کارآیی مناسب از دیگر دلایلی است که کاربران ایرانی را از استفاده پیام‌رسان‌های داخلی منصرف می‌کند.

ضعیف بودن زیرساخت‌های پلتفرم‌های داخلی برای مخاطبان امری محسوس و آزاردهنده است. برای مثال، در پیام‌رسان‌هایی نظیر ایتا یا روبیکا، پیام‌های صوتی و تصویری به‌درستی ارسال نمی‌شوند و باگ‌های زیادی به‌لحاظ امنیتی دارند.

نبود امنیت اطلاعاتی

عابدی گفت: ضعف اصلی در سرویس‌دهی پیام‌رسان‌های داخلی، باز بودن منبع اطلاعاتی آنان است یا به‌عبارت‌دیگر این اصلاعات «اپن‌سورس» هستند، به‌همین دلیل از امنیت بالایی برخوردار نیستند.

باز بودن منبع اطلاعاتی این پیام‌رسان‌ها، باعث شده است هر اطلاعاتی که در آن ذخیره می‌شود، قابل‌دسترس باشد. همچنین برای کدهای پلتفرم‌های داخلی از نمونه خارجی استفاده شده و این خود دلیل دیگری برای بی‌اعتمادی کابران است. اگر جامعه ایران را بخش‌بندی کنیم، بیشتر اقشار مردم از جمله دانشگاهیان از پلتفرم‌های داخلی استفاده نمی‌کنند، شاید این پلتفرم‌ها تنها مورداستفاده درصد بسیار پایینی از کابران قرارگیرندکه به فراخور الزامات شغلی مجبور به استفاده از این پلتفرم‌ها هستند.

به‌گفته عابدی، بیش از 90 درصد مردم به پلتفرم‌های ایرانی اعتماد ندارد و از آنجایی که مخاطبان از تامین امنیت حریم خصوصی‌شان مطمئن نیستند، ترجیح می‌دهند هزینه‌هایی را به‌صورت ماهانه یا سالانه برای فیلترشکن‌ها پرداخت کنند تا دوباره به فضای واتس‌اپ و اینستاگرام برگردند. نمونه این روند، 2 تا 3 سال پیش نیز با فیلتر تلگرام و معرفی گپ تجربه شد، همزمان با فیلتر تلگرام، پلتفرم گپ راهی بازار شد، اما هیچ استقبالی از آن نشد و مردم تلاش کردند با فیلترشکن، دوباره از فضای تلگرام استفاده کنند.

آمارها چه میگویند؟

این کارشناس با اشاره به آمار کابران این پلتفرم‌ها گفت: در حقیقت استفاده از فیلترشکن و «وی. پی. ان» برای دور زدن هر نوع تحریم و محدودیتی رایج است؛ وقتی یک پلتفرم فیلتر می‌شود، به‌نوعی تحریم انجام گرفته است. براساس گزارش‌ها، 71 درصد ایرانی‌ها از پلتفرم واتس‌اپ و 51 درصد از اینستاگرام و 40 درصد از تلگرام استفاده می‌کنند و میلیون‌ها ایرانی به سرویس‌های مختلف گوگل وابسته هستند. جالب است، بدانید اینستاگرام به‌تنهایی بانی راه‌اندازی بیش از 300 هزار کسب‌وکار آنلاین در ایران است.

همچنین باوجود گذشت حدود 3 سال از فلترینگ تلگرام، امروز درصد کاربران آن چندین برابر پیام‌رسان‌های مشابه داخلی است، برای مثال روبیکا تنها 7درصد دنبال‌کننده دارد، این آمار درمورد پیام‌رسان‌های سروش، بله ب و وای‌گپ نیز صادق است.

عابدی درباره اینکه استفاده از فیلترشکن‌ها، باری اضافه بر هزینه‌های اینترنت کاربران است، گفت: در هفته نخست فیلترینگ، نزدیک به 3 هزار میلیارد تومان ضرر مالی به کسب‌وکارهای مجازی وارد شد. باید واقع‌گرایانه به موضوع نگاه کنیم تا راه‌حل درست را در پیش بگیریم. با توجه به دامنه کابری اینستاگرام در حوزه کسب‌وکار و خریدو‌فروش؛ کدام پلتفرم داخلی می‌تواند از همان میزان کاربر و این حجم از تبادل اطلاعات پشتیبانی کند.

آینده مبهم کسبوکارهای مجازی

وی ادامه داد: بااینهمه به‌نظر می‌رسد با فیلترینگ‌های گسترده چند ماه گذشته، مردم ترجیح می‌دهند از پلتفرم‌های خارجی استفاده کنند. اما تجربه‌های اعمال محدودیت و فیلترینگ نشان داده ادامه این روند راه به‌جایی نمی‌برد و جز هدررفت منابع مالی نتیجه دیگری نخواهدداشت. حتی اگر آمارسازی یا تبلیغاتی برای استفاده از پیام‌رسان‌ها یا پلتفرم‌های داخلی انجام گیرد، با استفاده از این فضا در اولویت انتخاب کاربران نخواهد بود.

وی ضمن پیش‌بینی ادامه این روند گفت: باتوجه به دسترسی آزاد به اطلاعات در جهان، پیش‌بینی اینکه فیلترینگ قرار است تا کجا ادامه پیدا کند، امری دشوار است. از طرفی هم، احتمال بازگشت به شرایط چند ماه گذشته بسیار ضعیف است. باتوجه به روند فکری و شواهد موجود به‌نظر می‌رسد کسب‌وکارها با همان سطح از رونق به گذشته برنمی‌گردند. در حقیقت، آینده کسب‌وکارهای اینترنتی در ابهام بوده و شاید استفاده از پلتفرم‌های داخلی نیز نتواند رونق گذشته را به بازار کسب‌وکاری مجازی بازگرداند.

دلالی فیلترشکن، شغل پردرآمد اینروزها

کیوان نقره‌کار، کارشناس فناوری اطلاعات درباره درآمدهای سالانه حاصل از فروش فیلترشکن در ایران و استقبال مردم از خرید آنها به صمت گفت: زمانی که شرایط اقتصادی نابسامان می‌شود، افراد سودجو از این فرصت استفاده می‌کنند. در شرایط نابسامان، رانت‌خوار، دست‌های پشت‌پرده و افرادی که صاحب نفوذ هستند، فعالیت می‌کنند، در نتیجه بسیاری از سودجویان از التهاب موجود میان کاربران به‌ویژه فعالان حوزه‌های اقتصادی بهره برده و اقدام به فروش فیلترشکن با اعطای خدمات مختلف می‌کنند. وی با تایید وجود مافیای فیلترشکن در کشور بیان کرد: هنگامی که افراد در شرایط نابسامان اقدام به یک فعالیت اقتصادی غیرمجاز می‌کنند، این موضوع ساماندهی شده و به‌دلیل وجود دست‌های پشت‌پرده‌ای است که از قدرت خاصی برخوردار هستند. نقره‌کار بااشاره به آسیب استفاده از فیلترشکن برای مصرف‌کننده گفت: فیلترشکن فارغ از درآمد خوبی که می‌تواند برای فعالان این حوزه داشته باشد، ضررهایی برای مصرف‌کننده دارد. بسیاری از فیلترشکن‌ها برخلاف آنچه ادعا می‌شود، کارآیی لازم را ندارند. به‌عنوان مثال، هزینه‌ای را دریافت می‌کنند تا خدمات 6 ماهه‌ای را عرضه کنند، اما پس از گذشت 2 ماه، ممکن است قابلیت خریداری شده، دیگر در دسترس نباشد و موضوعی است که قابلیت پیگیری قانونی ندارد، در نتیجه هزینه‌های مضاعفی به‌وجود می‌آورد. همچنین با نصب فیلترشکن در گوشی‌های تلفن همراه، امنیت تلفن‌همراه و شبکه به‌طورکامل از بین می‌رود. وی در ادامه با بیان اثر مخرب استفاده از فیلترشکن اظهار کرد: با استفاده از فیلترشکن راه ورود هکرها نیز به شبکه‌های ارتباطی باز می‌کنیم. زمانی که از فیلترشکن استفاده می‌شود، از لحاظ فنی حفره‌هایی را روی ابزارهای مختلف ایجاد می‌کنیم که دسترسی‌های غیرمجاز بیشتر می‌شود و در نتیجه شاهد حمله‌های هکری بیشتر هستیم. بنابراین دولت باید نگاه تخصصی‌تری به افزایش استفاده کاربران از فیلترشکن داشته باشد، زیرا موجب کاهش امنیت می‌شود. این موضوعی است که انتظار می‌رود شورای‌عالی فضای مجازی و وزارت ارتباطات مورد بررسی قرارداده و نگاه همه‌جانبه موضوع شود. بدون شک این شرایط می‌تواند تاثیرات اقتصادی منفی برای کشور به‌همراه داشته باشد.

راهکار چیست؟

کارشناس فناوری اطلاعات بهترین راهکار رهایی از این سودجویی‌ها را دسترسی آزاد به فضای مجازی دانست و افزود: هرچقدر که محدودیت‌ها بیشتر شوند، کاربران برای رفع نیاز بیشتر و بیشتر مجبور به استفاده از فیلترشکن می‌شوند. فیلترینگ بستر سودجویی هر دو گروه دلالان بازار فیلترشکن و هکرها را فراهم می‌کند. در حقیقت فیلترینگ به‌صورت مستقیم هزینه‌ای دارد که متوجه خریدار می‌شود. همین ابزار به‌صورت غیرمستقیم بر امنیت شبکه از نظر فنی نیز تاثیر قابل ملاحظه‌ای خواهد داشت.

سخن پایانی

به‌گفته کارشناسان، سال 1397 برای حمایت از سازندگان پیام‌رسان‌های داخلی، 5 میلیارد تومان بودجه اختصاص داده شد. پس از آن در فاز دوم پروژه حمایت از فعالان این حوزه، 300 میلیارد تومان اعتبار دیگر در قالب ارایه تسهیلات درنظر گرفته شد.

با این همه استفاده عموم مردم از پیام‌رسان‌های داخلی، تیری است در تاریکی که شاید به هدف موردنظر نرسد. برهمین اساس برخی از فعالان فضای مجازی معتقدند نمی‌توان آینده روشنی برای آن متصور شد.

منتقدان این عرصه مهمترین مشکل را در نبود امنیت زیرساختی و حفظ اطلاعات محرمانه کاربران می‌دانند. این مورد در کنار نبود اعتماد از سوی کاربران، نتیجه اعتبارات هزینه شده را پرابهام می‌دانند. با اینهمه همچنان بودجه‌های کلانی صرف راه‌اندازی پلتفرم‌های داخلی یا فیلترینگ پلتفرم‌های خارجی می‌شود.