روستای بدون شناسنامه
145نفر در روستای آزاتی سیستان‌وبلوچستان بی‌شناسنامه هستند. نصیر بلوچ‌زاده، از اهالی روستای آزاتی دهستان جکیگور شهرستان راسک، از زمانی که عضو شورایاری روستا و دهیار شد، یک لیست از وضعیت این افراد را تهیه کرد. در سرشماری سال95 نیز از حدود 700نفر، تنها نام 327نفر ثبت شد؛ یعنی همه آنهایی که شناسنامه داشتند و باقی شمرده نشدند.
تا 100 سال پیش همین که می دانستی پدرت و مادرت کیست، کفایت می‌کرد. قبیله، هویتت را تایید می‌کرد و سهمت از زندگی و تقسیم گندم و درس و کتاب، با همان شهادت های محلی مشخص می شد، اما کار که به سجل احوال رسید، کار از بیخ و بنیان خراب شد. آدم بی شناسنامه، نه اینکه هویت نداشته باشد، اما انگار دانه بی ریشه است. پاهایش جایی سفت نمی‌شود و بدتر از آن به حساب و کتابی شمارش نمی‌شود. یک باره می‌شود مانند بازی «هوپ» که باید از عددی پرش کنی و حسابش نکنی. وضعیت 145 نفر بی شناسنامه روستای آزاتی سیستان و بلوچستان همین است.
بی شناسنامه ها به هیچ کجا نمی روند
دنیای بدون شناسنامه هیچ مفهومی برای بسیاری ندارد. سالی یا ماهی یک بار شناسنامه به کار می آید، آن هم اداری. احتمالا چند کپی از آن را پر شال مان داریم که لنگ نمانیم. همه ما دسته‌جمعی، سواره ای هستیم که خبری از پیاده نداریم و دنیای یک بی شناسنامه را درک نمی کنیم.
نصیر بلوچ زاده، از اهالی روستای آزاتی دهستان جکیگور شهرستان راسک، از زمانی که عضو شورایاری روستا و دهیار شد، یک لیست از وضعیت بدون شناسنامه های روستایش را همیشه در جیب دارد، بلکه بتواند کاری از پیش ببرد. قصه آدم ها گاهی واقعا عجیب می‌شود. تصور کنید در خانه ای همه اعضا شناسنامه دارند، یارانه دارند، می‌توانند سند به نام بزنند و از همه مهم‌تر مدرسه بروند و کنکور بدهند و همین طور راه را بگیرند و بالا بروند، اما یکی آن میان هیچ‌کدام را ندارد، چون شناسنامه ندارد. مادر نصیر و دایی هایش جزو همین دسته اند. در روستای 700 نفری، حداقل هر خانه ای یکی دو نفر بی شناسنامه دارد. بصیر در سرشماری سال 95 وقتی به عنوان دهیار آمار هم ولایتی هایش را ثبت می‌کرد، از حدود 700 نفر، تنها نام 327 نفر ثبت شد. همه آنهایی که شناسنامه داشتند و باقی شمرده نشدند. البته حالا تعداد بی شناسنامه ها به 140 نفر رسیده که آنها هم در لیست بررسی هستند. آنها که ریشه ایرانی شان معلوم نیست، اگر زن باشند و همسری ایرانی داشته باشند، شناسنامه برایشان صادر می‌شود.
شماره 156، یک مادر است
دلایل برای بی شناسنامه ماندن در شهرها و روستاهای کوچک و دور افتاده زیاد است، به‌خصوص اگر افراد به سن نشسته باشند. نصیر برای بی شناسنامه ماندن مادرش می گوید: «آن زمان همه بی سواد بودند. مامور که می آمده از ترس اجباری بردن، پنهان می شدند.» با آنکه پدربزرگش اولین کسی بوده که در این روستا در دهه 40 - 30 کشت دائمی انجام می داده، مادر نصیر و سه دایی اش بی شناسنامه مانده اند. البته یکی از همان دایی ها سه همسر دارد و چندتایی بچه قد و نیم قد. ازدواج در مناطق روستایی کار پیچیده و قانون مندی نیست. همین قدر که شرعیات رعایت شود و گوشه ای ثبت شود، کافی است و کار عروس و داماد راه می افتد. البته بعد از موضوع یارانه و سهام عدالت، همه ازدواج ها را ثبت محضری می‌کنند، غیر از آنها که هویت شان بدون شناسنامه لنگ می زند. حالا از وقتی مادر بصیر برای گرفتن شناسنامه اقدام کرده، شماره اش شده 156. به جای شماره شناسنامه و کد ملی و هر عدد هویتی دیگر، یک شماره 156 دستش گرفته و دنبال پرونده اش می‌رود، بلکه به شناسنامه ای برسد. او شانس این را دارد که شوهرش و بچه هایشان همه شناسنامه دارند. این موضوع کار را ساده تر می‌کند. از تبدیل شماره 156 به فردی با شناسنامه، راه طولانی است. انگشت نگاری، استعلام از نیروی انتظامی و گواهی پزشکی و‌هزار دنگ و فنگ اداری دیگر. مادر بصیر از سال 80-81 شماره اش شده 156.
ثبت نوزادان به نام پدر
بچه ها بعد از تولد یک بار در شناسنامه پدر ثبت می شوند و یک بار در شناسنامه مادر. آن هم در یک روز و ساعت. پدر و مادر هم اسم شان به شناسنامه بچه وارد می‌شود، غیر از آنها مادرشان شناسنامه ندارد، تنها اسم کوچک مادر گوشه و کناری از شناسنامه ثبت می‌شود. همان دایی بصیر که سه همسر دارد، یکی از آنها شناسنامه دار است و همان هم هشت فرزند دارد که از صدقه سر بی شناسنامگی پدرشان، هیچ‌کدام شناسنامه ندارند. تا نیمه اول دهه 60، همین قدر که مادر شناسنامه داشت، فرزندانش می‌توانستند شناسنامه بگیرند. اما، از نیمه دوم دهه 60 سخت گیری برای صدور شناسنامه آغاز شد. در دهه 70 عدم‌اجرای این قانون بیشتر شد تا دهه 80 ماده واحده ای تصویب شد که در عمل حق انتقال تابعیت ایرانی از خون زن ایرانی از فرزندان گرفته شد.
هزار پیچ صدور شناسنامه
رضا راحت دهمرده، مدیرکل ثبت احوال استان سیستان و بلوچستان در گفت وگو با «دنیای‌اقتصاد»، می گوید: «با وجود آنکه پس از انقلاب طرح های مختلفی در مورد افراد بدون شناسنامه انجام شد، اما هنوز مدعیان فاقد شناسنامه داریم.» به گفته او، افراد بدون هویت به چند دسته تقسیم می شوند که هر کدام مراحل قانونی خود را دارد. طبق قانون، سازمان ثبت احوال تنها مسوول تشکیل پرونده است و بررسی هویت بر عهده نیروی انتظامی و بررسی تابعیت فرد، برعهده شورای تامین هر استان است. با تایید این دو بخش، شناسنامه صادر می‌شود. به گفته دهمرده، بیشترین آمار فاقدین شناسنامه، مربوط به فرزندان حاصل ازدواج زنان ایرانی و مردان خارجی است. صدور شناسنامه برای پدرخارجی مراتبی دارد که شروع آن از سامانه وزارت کشور است و مسوول آن هم اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری است. دهمرده می گوید: «وظیفه ثبت احوال در این قانون، اول استعلام اصالت شناسنامه مادر است. در آخرین مرحله بعد از تایید مراجع امنیتی، پرونده برای صدور شناسنامه ارسال می‌شود.» از خیل بی شناسنامه هایی که ثبت نام کرده اند، سهم سیستان و بلوچستان حدود 60 تا 65درصد کل است.
موجران قدیمی ایران
به گفته دهمرده، گروه دوم از کسانی که شناسنامه ندارند، کسانی هستند که اقامت طولانی در ایران دارند، اما هیچ مدرک سببی و نسبی برای اثبات ایرانی بودن ندارند و در عین حال براساس زمان طولانی اسکان و ارتباطات قومی و قبیله ای، خود را خارجی نمی دانند. این گروه بیشتر در شمال زاهدان و در حاشیه شهر هستند. به گفته او، در چند ماه اخیر، از 115 پرونده درخواستی 113 مورد رد تابعیت شده است، یعنی ایرانی بودن آنها اثبات نشده است. بررسی ها مجموعه ای است از تحقیقات میدانی دستگاه‌های امنیتی و انتظامی، بررسی مدارک و در صورت لزوم انجام تست DNA. در میان بی شناسنامه ها کسانی هستند که مدارکی از بستگان نسبی ارائه می‌دهند مانند شناسنامه مادر، پدر، خواهر یا برادر. در اینجا، به استناد مدارک اثبات نسب که از سوی مراکز قضایی صادر می‌شود، پرونده تشکیل می‌شود.
عشایر و روستاییان دستشان به شناسنامه نمی رسد
بیشتر ایرانیانی که شناسنامه ندارند یا در روستاها هستند یا جزو عشایری هستند که سطح دسترسی شان به ثبت احوال دورتر بوده یا نیازی به شناسنامه نداشتند. مدیرکل ثبت احوال استان سیستان و بلوچستان می گوید: «ظرف 5 ماه اول سال، از 374 پرونده سرپرست خانوار در شورای تامین، تابعیت 213 پرونده تایید شده و بلافاصله برای خودشان و فرزندان زیر 18 سال شان شناسنامه صادر شده است.» اکنون 2هزار و 532 پرونده در دست بررسی است که در صورت اقدام به موقع مراجع، تعیین‌تکلیف می شوند. بیشترین پرونده ها در زاهدان، چابهار، دشتیاری و سراوان قرار دارند.
صدور شناسنامه با شاهد
هنوز در روستاها و عشایر، گاه ازدواج ها به صورت رسمی ثبت نمی‌شود. برای صدور شناسنامه نوزادان‌شان، حضور پدر و مادر در اداره ثبت احوال برای اقرار به مالکیت نوزاد و دو شاهد الزامی است. البته تحقیقات محلی نیز انجام می‌شود و آن وقت شناسنامه صادر می‌شود. اما اگر مادر شناسنامه نداشته باشد، دیگر نام و مشخصات او در شناسنامه نوزاد نمی آید. انگار که او نبوده و نزاییده است.