رونق نظریهپردازی چگونه اقتدار علمی ایجاد می‌کند؟
دبیر هیئت کرسیهای نظریهپردازی و نقد و مناظره ضمن تشریح وضعیت ایران در تولید علم رونق نظریهپردازی را یکی از راه‌های مهم برای تبدیل شدن به یک کشور تولید کننده علم می‌داند.
گروه دانشگاه خبرگزاری تسنیم- فاطمه کریمی: «العلم سلطان»، شاید دقیق‌ترین و بهترین مفهوم قابل ارائه نسبت به واژه علم در دنیای امروز باشد که قرن‌ها پیش در کلام گهربار مولای متقیان علی (ع) در نهج‌البلاغه بیان شده است. عبارتی که بارها و طی سالهای متوالی از سوی رهبر معظم انقلاب در دیدارهای مختلف با نخبگان، دانشجویان و دانشگاهیان شنیده شده و زینت بخش این مجالس در حسینیه امام خمینی (ره) بوده است.
رهبر انقلاب، تولید علم، تربیت عالم و جهت‌دهی به علم و عالم را از مهمترین وظایف دانشگاهها دانسته و همواره بر تولید علم بومی بر اساس نیازهای کشور تاکید دارند. تولید علم علاوه بر بی‌نیازی دانشگاهها و جامعه ما از مدل‌های غربی برای کشور اقتدار ایجاد می‌کند این مسئله برای جامعه ما که طی سالیان گذشته به مفهوم کامل وابسته بود و امروز هم در برخی از حوزههای علمی به دلایل مختلفی چون عقب نگه‌داشته شدن از تولید علم، همچنان مصرف کننده علم است، قابل توجه است.
جامعه علمی ما در حال حاضر در برخی علوم به خصوص علوم‌انسانی مصرف‌گراست و اگر می‌خواهیم اقتدار علمی پیدا کنیم باید به تولید علم در این بخش بیشتر بپردازیم.
به طور قطع برای رهایی از این فضا چاره‌ای جز تولید علم بومی نداریم. اگر علم را درخت فرض کنیم شاخه‌های این درخت نظریه است. اگر نظریهپردازی درستی نسبت به نیازها و مسائل مورد نیاز جامعه علمی خود نداشته باشیم در واقع علمی تولید نکردیم. اساس نظریهپردازی، تفکر عقلانی است. تفکری که از دوران کودکی در مدارس و دانشگاهها آغاز و محصول آن پژوهشگرانی می‌شود که در مسیر تولید علم گام بر دارند.
بستر و زمینه شکل‌دهی و ایجاد نظریه‌های علمی جدید در کشور ما از اواخر سال 1381 فراهم شد و بخش‌های متنوعی را با خود درگیر کرد. ((هیئت حمایت از کرسیهای نظریهپردازی، نقد و مناظره)) متولی اصلی ثبت نظریه‌های علمی در کشور است. هیئتی که راه‌اندازی آن از اواخر سال 1381 با حرکت خودجوش برخی اساتید حوزه و دانشگاه با نوشتن نامه‌ای به رهبر انقلاب آغاز و شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در سال 82 برنامهها، سیاست‌ها و آیین‌نامه‌های اجرایی آن را صادر کرد تا به اقدامات و وظایف این هیئت در تولید علم رسمیت بخشد.
این هیئت طی سالهای گذشته با برگزاری جلسات و اجلاسیه‌های مختلفی به ثبت بیش از 70 نظریه علمی جدید و نو در موضوعات متنوع اقدام کرده است. نظریه‌هایی که توسعه آنها در بخش‌های مختلف علمی علاوه بر تولید علم به رفع نیازهای کشور نیز منجر می‌شود.
در گفت وگو با خدابخش احمدی، دبیر هیئت حمایت از کرسیهای نظریهپردازی، نقد و مناظره ضمن آشنایی با روند و ایجاد نظریه‌های علمی جدید در کشور فعالیت‌ها و اقدامات این هیئت را بررسی کردیم.
موانع تولید علم چیست وچرا ایده‌های دانشجویی کاربردی نمی‌شود؟تسنیم: شاید سوال اسایی و ابتدایی این باشد که اصلاً علت ایجاد هیئت حمایت از کرسیهای نظریهپردازی چه بود و چه هدفی پشت این اقدام قرار داشت؟
احمدی: در 13 بهمن‌ماه سال 1381 جمعی از فضلا، علما و پژوهشگران حوزه علمیه نامه‌ای را خدمت مقام معظم رهبری نوشتند. در این نامه با اشاره به سخنان مکرر و به ویژه بیانات ارزشمند ایشان در دیدار با اعضای انجمن قلم (1381/08/11) در تشویق به نهضت علمی و آزاداندیشی نکاتی را درباره زمینه‌های ایجاد کرسیهای آزاد علمی اعلام کردند.
بخشی از این نامه اینگونه بود: "اینک فرصت را مناسب می‌دانیم و از حضرتعالی که خود در این قلمرو، فتح باب فرموده‌اید، می‌خواهیم که در این زمینه، عملاً نیز راهنمائی و مساعدت بفرمائید تا شاید با یک بسیج عمومی و حمایت نهادینه از سوی تصمیم‌گیران فرهنگی و متصدیان محترم حوزه و دانشگاه در جهت ایجاد «کرسیهای آزاد علمی» با حضور هیئت‌های منصفه‌ی علمی و تخصصی و در محضر وجدان عمومی حوزه و دانشگاه، شاهد «طرح منطقی ایده‌ها»، رواج بازار «نظریهپردازی و نوآوری روشمند» و نیز «مناظره‌های علمی و قانونمند و نتیجه‌بخش و فارغ از غوغاسالاری» و «نهادسازی برای اجابت پرسش‌های جدید» و در نتیجه «تولید نرم‌افزار علمی و دینی» در حوزه و دانشگاه بیش از قبل باشیم".
** تشکیل هیئت و ایده‌ای که با یک دیدار مهم عملیاتی شد
رهبر معظم انقلاب، 16 بهمن ماه همان سال پاسخ مفصلی به نامه مذکور دادند. (متن کامل این نامه از اینجا قابل دریافت است.)
این نامه، نامه‌ای تحول آفرین بود. بعد از آن، همان علمای حوزوی با همراهی برخی از اساتید دانشگاهی مجمعی را تحت عنوان «هیئت حمایت از کرسیهای نظریهپردازی و نقد و مناظره» راه‌اندازی کردند.
ظاهراً برخی از حاضرین در این مجمع در مراسم حج بودند و اولین نشست‌های مربوطه در جوار مسجدالحرام برگزار شد. پس از بررسی‌ها و مطالعات لازم، نهایتاً شورای عالی انقلاب فرهنگی در جلسات مختلف (531 و 532 و 533 مورخ 9 و 30/10/1382 و 11/7/1382) با هدف تدوین برنامهها، سیاستهای اجرایی، آییننامهها و دستورالعملهای لازم برای تحقق اهداف، هدایت و نظارت بر کرسیهای نظریهپردازی «هیئت حمایت از کرسیهای نظریهپردازی و مناظره» را تصویب کرد.
این هیئت دوره‌ای در فرهگستان علوم بود. مدتی در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی که ریاست آن را آیت‌الله رشاد برعهده داشت، مستقر شد و ایشان مدت طولانی ریاست و راهبری هیئت را بر عهده داشتند و هم اکنون نیز دارند.
هیئت حمایت از کرسیهای آزاداندیشی سپس به شورای‌عالی انقلاب فرهنگی منتقل شد و مدتی در آنجا فعالیت می‌کرد. به مدت سه سال کمسیون‌های تخصصی هیئت در راستای بهره‌برداری از فرصت‌های علمی و پشتیبانی اداری به دانشگاهها واگذار شد.
از تاریخ 21 شهریور سال گذشته 1402 با تصویب ماده واحده‌ای به فرهنگستان علوم منتقل شد تا زیر نظر این فرهنگستان فعالیت کند. رئیس هیئت به پیشنهاد فرهنگستان علوم و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی تعیین می‌شود.
** فعالیت هیئت حمایت با ریاست آیت‌الله رشاد در فرهنگستان علوم
هیئت حمایت از کرسیهای نظریه پردازی 8 هدف برای خود تعریف کرده است که 1- حمایت ویژه از مباحثات روشمند و قابل داوری و تبدیل آن به تجربه انباشته و جمع‌بندی شده 2- زمینه‌سازی ویژه برای نهضت تولید و عرضه نظریه اسلامی در علوم انسانی، 3 علمی کردن مجادلات و تخصصی کردن گفتگوهای فرهنگی و ایجاد فرصت رسمی و علمی و قانونی برای عرضه ایده‌ها و نقد و کالبد شکافی آنها 4 نهادینه سازی آزادی اندیشه و بیان و امکان تبادل آرای علمی با رعایت اخلاق و منطق گفتگو و قانون اساسی 5- کاستن از تنش‌ها و بحرانهای فرهنگی و مهار غوغاسالاری، عوامزدگی و عوام‌فریبی در مباحث فرهنگی و دینی در سطح دانشگاه. 6 تشویق نخبگان و مراکز علمی کشور به ارائه نظریات پژوهشی و تولید نظریه در علوم انسانی با اتکا به مبانی اسلامی به منظور خروج از جزمهای ترجمه‌ای و وارداتی و نیز تحجر و قشری‌گری 7- پاسخگویی به نیازهای فکری، معرفتی و اطلاع‌رسانی در مسائل علمی و فرهنگی مورد توجه دانشگاهیان و همچنین شفاف‌سازی محل نزاع و ابهام در جبهه‌بندی‌های فکری و فرهنگی و جمع بندی علمی مباحث مهم به منظور رشد فرهنگی جامعه از جمله این اهداف است.
تسنیم: هیئت حمایت از کرسی های نظریهپردازی امروز در واقع همچنان ذیل شورای‌عالی انقلاب فرهنگی فعالیت می‌کند؟
احمدی: سیاستگذاری و تعیین خط مشی‌های اساسی و تعیین ریاست هیئت از سوی شورا است. از شهریورماه 1402 به دنبال ایجاد تحول در دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و چابک‌سازی آن از نظر ساختاری و اداری بخش‌هایی از دبیرخانه و از جمله هیئت حمایت از شورا منفک و بر حسب موضوعیت به فرهنگستان علوم منتقل شد.
در حال حاضر به عنوان بخشی از فرهنگستان وظایف خود را دنبال می‌کند. دبیرخانه هیئت حمایت در ساختمان قبلی فرهنگستان در خیابان دربند، کوچه شاهمرادی مستقر است.
تسنیم: این هیئت چه شاخه ها و کرسی‌هایی از علم را راه‌اندازی و دنبال می‌کند؟ روند ایجاد و معرفی یک نظریه از سوی این هیئت چیست؟
احمدی: در حال حاضر 6 کرسی نظریهپردازی تخصصی داریم که به عنوان کمیسیون‌ها و بازوهای تخصصی هیئت حمایت از کرسیهای نظریهپردازی نقد و مناظره فعالیت می‌کنند. کرسی تخصصی علوم عقلی، کرسی تخصصی علوم نقلی، کرسی تخصصی علوم رفتاری، کرسی تخصصی علوم اجتماعی، کرسی تخصصی هنر، معماری و شهرسازی و کرسی تخصصی علوم دفاعی امنیتی؛ این موارد کرسیهای تخصصی است.
اساتید علمی برجسته از حوزه و دانشگاه در این کرسی‌ها به صورت افتخاری عضویت دارند. هر کرسی تخصصی رئیس و دبیری دارد که وظایفی چون؛ 1- شناسایی و جلب همکاری صاحبنظران حوزه علمی و معرفتی کرسی، به عنوان عضو پیوسته، عضو وابسته، داور و ناقد. 2- گفتمان‌سازی و شناسایی نخبگان، نظریه‌پردازان، نیازها و نظریه‌های حوزه دانشی مربوطه و برگزاری و اداره جلسات مستمر کرسی برای بحث و تبادل نظر در راستای حسن اجرای وظایف و ارزیابی طرح‌نامه‌ها و کمک به برگزاری اجلاسیه‌های نظریهپردازی، نقد و مناظره را بر عهده دارد.
** 6 کرسی تخصصی مورد توجه هیئت حمایت از کرسیهای نظریهپردازی
علاوه بر این، هر مرکز علمی و دانشگاهی که واجد شرایط باشد، می‌تواند با مجوز هیئت حمایت، کمیته دستگاهی نظریهپردازی، نقد و مناظره را ایجاد کند. کمیته دستگاهی کمیته‌ای است متشکل از برخی مسئولان و صاحبنظران مراکز علمی پژوهشی که برنامه‌ریزی، هماهنگی، پیگیری و برگزاری کرسیهای نظریهپردازی، نقد و مناظره را در چارچوب قوانین و مقررات هیئت حمایت از کرسیهای نظریهپردازی، نقد و مناظره در مراکز تحت اشراف خود مدیریت می‌کنند.
کمیته‌های دستگاهی به ریاست رئیس دانشگاه یا موسسه علمی تشکیل می‌شود و در این زمینه وظایفی از جمله؛ بسترسازی، فرهنگ‌سازی، تعیین و پیگیری برنامه‌های اجرایی در راستای نظریهپردازی، نقد و مناظره، گفتمان‌سازی، ایجاد انگیزش و ترویج نظریهپردازی، نقد و مناظره در بین فضلا، پژوهشگران، دانشجویان و... را دارد.
** فرایند ایجاد یک نظریه علمی جدید در کشور
نظریه‌های ارائه شده ابتدا در کمیته‌های دستگاهی مطرح و بر روی آنها ارزیابی اولیه صورت می‌گیرد. در صورت انتخاب و تایید اولیه بر حسب مورد و موضوع به کرسی (های) تخصصی مرتبط ارسال می‌شود. در صورت تایید کرسی تخصصی که متشکل از اساتید و دانشمندان همان حوزه تخصصی است، اجلاسیه نظریه برگزار می شود. اجلاسیه‌های نظریه با حضور حداقل 4 داور و 4 ناقد برگزار می‌شود و طی آن نظریه ارائه شده ارزیابی و نقد می‌شود. در صورت تایید نهایی از سوی صاحبنظران اجلاس، نظریه مذکور به عنوان یک نظریه تایید و معرفی می‌شود.
تسنیم: ظاهراً دانشجویان کارشناسی ارشد از ارائه نظریه محروم‌اند. هیئت چه راهکاری را برای فعالیت علاقه‌مندان در این زمینه تعریف کرده است؟ شخصی که نظریه ارائه می‌دهد حتما باید مقطع دکتری را طی کرده باشد؟
احمدی: نظریه در واقع جامع‌ترین محصول کار و مسیر علمی و دانشی یک دانشمند است. یک پژوهشگر، اندیشمند و یک دانشمند وقتی در مسیر نظریهپردازی قرار می‌گیرد، به یافته‌های دانشی نایل می‌شود، مدلهایی را کشف می‌کند.
مجموعه‌ای از این مدل‌ها تبدیل به نظریه می‌شود. در واقع نظریه ابتدای کار پژوهشگر نیست، بلکه مسیری است که به نظریهپردازی منجر می‌شود. ممکن است سالها طول بکشد که یک دانشمند بتواند یافته‌ها و پژوهش‌های خود را جمع‌بندی و در قالب یک نظریه ارائه دهد. پس نظریه از دل مجموعه پژوهش‌های یک محقق حاصل می‌شود و آن یک طرح پژوهشی برای کار نیست.
** 4 ایستگاه و تمرین دانشگاهی برای رسیدن به نظریهپردازی
در مسیر نظریهپردازی ایستگاههای دیگری هم نامگذاری شده است. از جمله آنها، کرسیهای ترویجی است. کسانی که به اولین یافته‌های دانشی رسیدند، می‌توانند آن را در کرسیهای ترویجی ارائه دهند. این مسیر برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی امکان‌پذیر است تا بتوانند اولین یافته‌های خودشان را که نوآوری دارد در قالب کرسیهای ترویجی ارائه دهند.
ایستگاه دیگر که در مسیر نظریهپردازی وجود دارد، کرسی نقد است. افراد می‌توانند نظریه‌ها و مدل‌های دانشی ارائه شده چه قدیمی و چه جدید را نقد کنند. این بخش، از جمله ایستگاه مهم نظریهپردازی است؛ زیرا نظریه‌پرداز باید بتواند نظریه‌های موازی، مرتبط و همتراز با موضوع نظریه خود را به بوته نقد بسپارد و نقد علمی انجام دهد. این تمرین خوبی برای نظریهپردازی است.
یک ایستگاه دیگر به نام مناظره داریم. کسانی که دو دیدگاه علمی متفاوتی دارند و یا مخالف یکدیگر هستند، در قالب دو و یا چند فرد می‌توانند در جلسات علمی با حضور ناظرین و اساتید دیگر، با مدیریتی که انجام می‌شود دیدگاههای علمی خود را مطرح و همدیگر را نقد علمی می‌کنند. نقد و مناظره می‌تواند باروری فکری ایجاد و دیدگاههای نوینی شکل دهد. نقد و مناظره می‌تواند پرورش و رشد فکری ایجاد کند. نواقص و ضعف‌ها را برطرف و دیدگاههای افراد را تکمیل کند.
یک ایستگاه دیگر در این زمینه کرسی آزاداندیشی است که در آن اندیشمندان، دانشمندان، محققان و پژوهشگران که شامل دانشجویان تحصیلات تکمیلی هم می شود، می‌توانند در این بخش دیدگاههای خود را درباره یک موضوع علمی مطرح کنند. مطرح شدن دیدگاههای متنوع و متکثر و ارزیابی آنها در این بخش می‌تواند به باروری فکری جامعه علمی کمک کند.
** دانشجویان تحصیلات تکمیلی در کرسیهای ترویجی، نقد و مناظره مشق نظریهپردازی می‌کنند
پس قبل از اینکه نظریهپردازی صورت گیرد و کار به نظریه رسد 4 ایستگاه تعریف شده است. کرسیهای ترویجی، نقد و مناظره و کرسیهای آزاداندیشی که هر کدام جایگاههای ارزشمند و متفاوتی دارند. این ایستگاهها جایی است که دانشجویان تحصیلات تکمیلی می‌توانند به آنها ورود کنند.
اگر دانشجویان احیاناً این فرایند را تمرین کردند و مدل‌های رسیدن به این مدل در قالب در یک نظریه باشد، اشکالی ندارد که آن را حتی یک دانشجو مطرح کند.
از آنجا که نظریهپردازی مسیری است که سالها پژوهش‌های گوناگون می‌طلبد و نیاز به زمان دارد، انتظار نداریم دانشجوها نظریه‌پرداز شوند ولی اگر چنین اتفاقی بیفتد برای بسیار محترم، عزیز و گرامی است.
تسنیم: آماری از کرسیهای نظریهپردازی که طی سالهای گذشته توسط هیئت نظریهپردازی نقد و مناظره ثبت و کاربردی شده است دارید؟
احمدی: وظیفه هیئت حمایت از کرسیهای نظریهپردازی، گفتمان‌سازی در حوزه نظریهپردازی و ارزیابی نظریه‌هاست که تایید کند موضوعی که مطرح شده در حد یک نظریه است یا نه. نظریه وقتی به جامعه علمی معرفی می‌شود باید امتداد پیدا کند.
در واقع نظریه جدید باید در جامعه علمی جا پیدا کند، توسعه یابد، تبدیل به محتوای درسی، متن و واحد درسی شود. کارگاههایی برای توسعه نظریه برگزار و بر روی آن پژوهش‌هایی انجام شود. یعنی بال و پر یابد و گسترش پیدا کند.
فراهم کردن چنین بستری هم وظیفه خود نظریه‌پرداز است که عمر علمی خود را صرف توسعه نظریه‌اش کند. اینکه تلاش کند نظریه‌اش در سطح دانشگاه و حوزه مطرح و نهایتا در کشور و حتی در سطح بین المللی مطرح و توسعه یابد.
یک نظریه جدید، هم می‌تواند توسط پژوهشگران و دانشمندان مورد توجه قرار گیرد و هم از سوی مجریان، مدیران و هرکسی که آن را برای مسائل مختلف جامعه راهگشا می‌داند اما در درجه اول انتظار از نظریه ها این است که مربوط به مسائل اصلی و علمی بوده و برای کشور راهگشا باشد و بعد در سطح بین‌الملل گشایش‌هایی ایجاد کند. وظیفه خود فرد، دانشگاه، مراکز و مراجع علمی است که در توسعه نظریه همت گمارند.
** ثبت 73 نظریه جدید توسط هیئت حمایت از کرسیهای نظریهپردازی
تسنیم: تعداد کرسی‌هایی که تاکنون به ثبت نظریه منجر شده است چقدر است؟ وضعیت و تعداد کرسیهای ترویجی چگونه است؟
احمدی: تاکنون حدود 73 نظریه و نوآوری تایید شده ثبت‌کرده‌ایم. نظریه‌هایی که تمامی فرایند‌ها را طی کرده، اجلاسیه آنها برگزار و دانشمندان حوزههای مربوطه آنها را به عنوان نظریه و نوآوری تایید کردند. البته تعداد کرسیهای ترویجی بیشتر است زیرا آنها شامل کرسیهای ترویجی، نقد و مناظره است.
رسی‌های ترویجی، نقد و مناظره با استقبال بیشتری در دانشگاهها روبرو هستند به همین دلیل تعداد آنها نیز بیشتر است. انتظار هم همین است. سالانه بین 300 تا 500 کرسی ترویجی در مراکز علمی، دانشگاهی و حوزوی برگزار می‌شود که برگزاری آنها در مقایسه با نظریهپردازی فرایند کوتاهی دارد و از سوی کمیته‌های دستگاهی در مراکز علمی برگزار، تایید و گواهی‌هایی برای آنها صادر می‌شود.
**برگزاری 500 کرسی ترویجی به شکل سالانه در دانشگاههای کشور
تسنیم: برگزاری کرسیهای آزاداندیشی نیز از سوی شما پیگیری می‌شود؟
احمدی: طبق آیین‌نامه اولیه، کرسیهای آزاداندیشی نیز مربوط به هیئت حمایت از کرسیهای نظریهپردازی بود ولی چون برخی زمینه ها برای برگزاری این کرسی‌ها لازم بود و نیاز به توجه بیشتر و کارهای متفاوتی داشت از چند وقت پیش از هیئت حمایت از کرسیهای نظریهپردازی منفک و تحت عنوان خانه ملی گفت‌وگو راه اندازی شده است.
تسنیم: در پایان، اگر نکته‌ای را لازم می‌دانید بیان کنید.
احمدی: تولید علم وظیفه جامعه دانشگاهی است. رهبر انقلاب، سه وظیفه تولید علم، تربیت عالم و جهت‌دهی به علم و عالم را برای دانشگاهها اعلام فرمودند.
به دلایلی، در دوران گذشته مانع تولید علم از سوی دانشمندان کشور شدند و ما را از تولیدات علمی بازداشتند لذا مصرف کننده علم شدیم.
در حال حاضر در تمام علوم و به خصوص علوم‌انسانی مصرف‌گرایی بر فضای مراکز علمی و دانشگاههای ما حاکم شده است. اگر می‌خواهیم اقتدار علمی پیدا کنیم باید به تولید علم بپردازیم.
اگر علم را درخت فرض کنیم شاخه‌های این درخت نظریه است اگر نظریهپردازی نداشته باشیم در واقع علمی تولید نکردیم.
اساس نظریهپردازی، تفکر عقلانی است. این تفکر چیزی است که از دوران کودکی در مدارس و دانشجویی آغاز شود و محصول آن پژوهشگرانی است که در مسیر تولید علم گام بر می‌دارند و با ارائه یافته‌های جدید علمی و نظریه‌های متقن و عقلانی برای کشور اقتدار می‌آفرینند. امیدواریم این اتفاق بیفتد و ما به تولیدکننده علم و دانش تبدیل شویم.
