سعدی برای مخاطب اهمیت قائل بود

سومین شب از سلسه برنامه های "هفت شب بر خوان سعدی" به مناسبت یادروز استاد سخن سعدی شیرازی و به همت مرکز سعدی شناسی، جمعه سوم اردیبهشت و به شکل مجازی، برگزار و با سخنرانی دکتر نسرین فقیه ملک مرزبان پژوهشگر و مدرس دانشگاه و عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه الزهرا، با عنوان " منظورشناسی سعدی در غزل" آغاز شد و سپس دکتر سیدمهدی زرقانی استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد به گونه ها (ژانر) درآثار سعدی پرداخت و با سخنرانی دکتر احمد نحوی استاد زبان و ادبیات فارسی و عضو هیات علمی دانشگاه شیراز پیرامون مقوله شعر و ادب پیش از سعدی در شیراز به پایان رسید.

منظورشناسی سعدی در غزل

دکتر نسرین فقیه ملک مرزبان پژوهشگر و مدرس دانشگاه و عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه الزهرا، به عنوان نخستین سخنران شب سوم، بحث منظور شناسی در غزل سعدی باز کرد، با بیان اینکه در سخن سعدی اثری از فریب و دروغ و مقوله های تصویرگرایی را نمی بینید، گفت: یکی از دلایلی که سعدی زبان عام را می پذیرد همین است که خیلی خوب منظورش را به مخاطب منتقل کند.

این پژوهشگر و استاد دانشگاه با این اعتقاد که سعدی منظور حسرتش را با کلماتی بسیار ساده و روان و مولفه هایی بسیار ساده زبانی و هم روی قضایای متمرکز که با قافیه ی جمله مانندی که از دست رفته تفهیم می کند، گفت: سعدی زیاد وعده می دهد، زیاد امر می کند، خیلی از مواقع از وصال می گوید، از ناکامی حرف می زند و جالب اینکه در باب وصال باز این حس را درک می کنند.

فقیه ملک مرزبان با بیان اینکه سعدی مولفه های زبانی را اندکی با حوصله تصویرگری و با خیال های عشاق گذشته بازتر می کند، افزود: او فصد ابلاغ منظور و حس را دارد نه قصد بازی با کلمات، سعدی در بستری از مولفه های زبانی ساده، اسم، فعل، حرف و در بستری از قالب های وزنی و موسیقیایی کلماتی که در دوره او جاری و باقی بوده است و امروز هم در میان مردم مورد استفاده قرار می گیرد به بیان منظور می پردازد.

آثار سعدی گونه های خاص خود را دارد

دکتر سیدمهدی زرقانی؛ استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد نیز در سخنانی به بررسی تعریف گونه (ژانر) و سپس گونه شناسی آثار سعدی پرداخت و تعریف اولیه ژانر را بر اساس سه گونه ارسطویی دانست و گفت: برای رده بندی در آثار کلاسیک ادبیات ایران باید از سه گونه ارسطویی عبور کنیم چرا که در طبقه بندی آثار کلاسیک ادبی ما نشانه ای از سه گونه ارسطویی نیست اگرچه کلاسیک های ما تا حدودی با رده بندیهای ارسطویی آشنا بوده اند اما بر اساس صفات مختص به خود آثار را رده بندی می کردند که پدیده نام دهی به آثار همچون مجالس، قصیده و غزل نشانی بر این مدعاست.

این استاد دانشگاه همچنین در تعریف ژانر یا گونه گفت: ژانر به زبان ساده عبارت است از تعدادی از متن که در یک طبقه قرار می گیرند و از قواعد زبانی یکسانی پیروی می کنند اما ما می توانیم در تعریف خود از ژانر بگوییم که برای تعیین ژانر آثار ما نه فقط به محتوا و نه فقط به فرم بلکه به مجموع ویژگی های محتوایی و فرمی توجه می کنیم.

وی در ادامه سبک های مختلف ادبیات کلاسیک ایران همچون غزل و قصیده را نوعی ژانر عنوان و خاطرنشان کرد: این تصور که غزل تنها باید از فرم بیرونی پیروی کند تصور غلطی است چرا که قصیده و غزل برای ما ژانر است نه فقط یک فرم بیرونی، زیرا غزل و قصیده در طول تاریخ خود دارای زیرگونه هایی شده است که این دسته بندی ها هم بر اساس فرم و هم بر اساس محتوا است.

زرقانی با بیان این که نمی توان گلستان و بوستان سعدی را در قالب یک ژانر خاص قرار داد گفت: مهمترین ژانر کلاسیک در آثار سعدی گونه حکایت است که به وفور دیده می شود اما این پرسش مطرح می شود که حکایت های خاص گلستان چه ساز و کارهای روتوریکی و استاتیکی داشته اند که به سعدی تشخص داده اند؟ متاسفانه علیرغم پژوهش های فراوانی که در حوزه سعدی شناسی انجام گرفته هنوز در زمینه گونه شناسی آثار سعدی انجام نگرفته است و برای این کار باید ابتدا ژانرهای کلاسیکی همچون غزل را به رسمیت بشناسیم.

او همچنین ژانر مجالس را یکی دیگر از مهمترین ژانرهای به کار رفته در آثار سعدی در کنار حکایت دانست و گفت: متاسفانه هنوز هم چه در مورد سعدی و چه دیگران ما به دنبال رویکرد فرمی نبودیم و کاری در انی زمینه انجام نگرفته است اگرچه این رویکرد بسیار مهم و حیاتی است زیرا در رویکرد ژانری به این سئوال جواب می دهید که ویژگی های فرمی آن ژانر چیست و این کار نیاز به توصیفات دقیق دارد تا با جزییات دانش ادبی انجام شود و در کارکرد گونه شناسی هوز راه های نرفته زیادی داریم.

سعدی بنیانگذار زبان فارسی امروز است

دکتر احمد نحوی؛ استاد زبان و ادبیات فارسی و عضو هیات علمی دانشگاه شیراز نیز در سخنانی با عنوان «شعر و ادب پیش از سعدی در شیراز» به بررسی تاریخی زبان فارسی در دوران پیش از ظهور سعدی پرداخت.

نحوی با بیان این که یکی از ویژگی های سعدی شهرت او در زمان حیات بوده است گفت: ویژگی دیگر سعدی تاثیر او بر زبان فارسی و ظهور او در منطقه ای است که ادبیات فارسی سابقه درخشانی نداشته است و اگر ادعا کنیم که فارسی امروز زبانی است که سعدی بنیان آن را گذاشته پر بیراه نگفتیم.

وی افزود: اگر در خراسان شاعران بزرگی همچون فردوسی، عنصری و فرخی ظهور کردند وقتی به منابع رجوع می کنیم شعرای بزرگی مثل رودکی پیش از آنان وجود داشتند که زمینه را برای ظهور شعرایی مثل فرخی و فردوسی هموار و فراهم کردند اما این موضوع در فارس صدق نمی کند و می بینیم که یک شاعری که بیشترین تاثیر را بر زبان فارسی داشته به یکباره ظهور می کند و این امر در ادبیات فارسی چندان سابقه ای نداشته است.

این استاد دانشگاه در ادامه با بررسی تاریخچه تالیف ها و سروده های مولفان و شاعران فارسی زبان در فارس پیش از ظهور سعدی گفت: او نشان می دهد که زبان فارسی در منطقه جنوب ایران که فارس نامیده می شده وضع درخشانی نداشته و غالب مولفان و شاعران این دیار آثار خود را تحت تاثیر بغداد به زبان عربی نوشته و سروده اند و اشعار فارسی موجود نیز اشعار متوسط الحالی هستند و به رغم یکه تازی زبان عربی در دیار فارس و در نبود شعرای نام آشنای فارسی زبان به یک باره سعدی ظهور می کند و این از شگفتی های این استاد سخن است اگرچه پیش از سعدی شخصی همچون شیخ روزبهان بقلی در فارس می زیست و شخص خاصی بوده اما به لحاظ نگارش و زبان فارسی شاعری برجسته محسوب نمی شود.

انتهای پیام