«سپر سبز زمین» در معرض خطر تخریب

به گزارش مشرق، هر ساله در تاریخ 11 دسامبر، روز جهانی کوهستان با هدف آگاهی بخشی درباره اهمیت کوهستان‌ها برای زندگی، تاکید بر فرصت‌ها و محدودیت‌های مربوط به توسعه کوهستان و تنظیم معاهداتی که منجر به تغییر مثبت به نفع ساکنان و محیط زیست مناطق کوهستانی در سراسر جهان شود، گرامی داشته می‌شود.

دکتر بابک داریوش درباره محیط زیست کوهستان در زندگی جمعی ایرانیان در عصر جهان - محلی اظهارکرد: اگر کوه‌ها در ایران نبودند، فلات ایران این‌گونه شکل نمی‌گرفت و تمدن‌های قناتی مرتبط با کوهستان، یعنی عمده سکونتگاه‌های شهری و روستایی، این‌گونه به وجود نمی‌آمدند.

وی ادامه داد: کوه‌ها به‌عنوان یک منظر (Landscape) از دیرباز نقش اساسی در زندگی جمعی ایرانیان ایفا کرده‌اند و علاوه بر آن‌که بخشی از طبیعت بکر هستند، به‌عنوان عناصر فرهنگی، تاریخی و معنوی جایگاهی ویژه در حافظه جمعی ایرانیان دارند. این جایگاه منحصر به‌فرد کوه‌ها در فرهنگ ایرانی، از اساطیر و ادبیات کهن تا زندگی روزمره مردم در مناطق مختلف ایران نمود داشته است. از قله‌های باشکوه البرز و زاگرس گرفته تا تپه‌های سرسبز و کوهستان‌های روستایی، این مناظر نقش بسزایی در شکل‌گیری هویت‌های قومی و ملی ایفا کرده‌اند.

این متخصص منظر کوهستان افزود: از سوی دیگر پدیده جهان - محلی شدن (Glocalization) که پاسخی به پیامدهای جهانی شدن (Globalization) است، ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را تحت تأثیر قرار داده است. این پدیده رویکردهای متنوعی را برای حفظ تنوع زیستی و فرهنگی مناطق محلی پیشنهاد می‌دهد که می‌تواند در مقابله با اثرات مخرب جهانی شدن مفید باشد.

وی ادامه داد: جهانی شدن، تغییرات عمیق و گاه جبران‌ناپذیری را در جوامع بشری ایجاد کرده است که اغلب به ضرر محیط‌های محلی تمام شده است. در ایران فرایند سریع نوسازی و توسعه شهری ناشی از جهانی شدن منجر به تخریب گسترده محیط زیست کوهستان شده است و بهره‌برداری‌های بی‌رویه اقتصادی، جنگل‌زدایی، توسعه زیرساخت‌های بزرگ‌مقیاس و فعالیت‌های صنعتی، آسیب‌های جدی به این اکوسیستم‌های حیاتی وارد کرده‌اند. این رویکردهای اقتصادی به جای بهره‌گیری پایدار، محیط‌های کوهستانی را به منبعی صرفاً برای استخراج منابع طبیعی تبدیل کرده‌اند.

داریوش افزود: فشار اقتصادی و فرهنگی جهانی، شیوه‌های سنتی بوم‌شناختی را به حاشیه رانده است و دانش بومی که طی قرن‌ها توسعه یافته و به پایداری زیست‌محیطی کمک کرده بود، در مواجهه با مدل‌های اقتصادی غرب‌محور و سودگرا به‌تدریج کم‌رنگ شده است. پیامد این تغییرات، از دست دادن زیستگاه‌های طبیعی، تهدید تنوع زیستی و کاهش تاب‌آوری اکولوژیک در برابر تغییرات اقلیمی است.

وی با اشاره به کارکردهای کوهستان گفت: کوه‌ها به‌عنوان یکی از حساس‌ترین اکوسیستم‌های طبیعی، نقشی کلیدی در تنظیم چرخه‌های آبی و حفاظت از تنوع زیستی ایفا می‌کنند. این مناطق مرتفع نه تنها منبع اصلی تغذیه رودخانه‌ها و قنات‌ها هستند بلکه زیستگاه گونه‌های نادر گیاهی و جانوری نیز به شمار می‌روند که بسیاری از آن‌ها در برابر تغییرات اقلیمی آسیب‌پذیرند. با گرم شدن زمین و تغییرات اقلیمی، کوه‌ها به یکی از جبهه‌های اصلی در مبارزه با این بحران تبدیل شده‌اند و یخچال‌های طبیعی که در کوه‌های ایران وجود دارند، به‌عنوان منابع حیاتی آب، تأثیرات مخربی از افزایش دما متحمل می‌شوند و کاهش آن‌ها به کمبود آب در مناطق پایین‌دست منجر خواهد شد.

این متخصص منظر کوهستان ادامه داد: کوه‌ها همچنین به‌عنوان «سپری سبز» در برابر فرسایش خاک و بیابان‌زایی عمل می‌کنند. جنگل‌ها و پوشش گیاهی کوهستانی، با کاهش روان‌آب‌های سطحی و حفظ رطوبت خاک، نقش حیاتی در کاهش خطر سیل و فرسایش زمین دارند. هرگونه تخریب این مناطق می‌تواند پیامدهای زیست‌محیطی شدیدی برای مناطق شهری و روستایی مجاور به دنبال داشته باشد.

وی افزود: در واکنش به این چالش‌ها برخی جوامع محلی و فعالان زیست‌محیطی در ایران تلاش کرده‌اند تا با ترکیب دانش بومی و مفاهیم نوین پایداری، راه‌حل‌های جایگزینی برای حفظ محیط زیست کوهستان ارائه دهند. پروژه‌های احیای جنگل، گردشگری پایدار و آموزش بوم‌شناختی نمونه‌هایی از این تلاش‌ها هستند. این اقدامات بر اهمیت کوه‌ها به‌عنوان منابع زیست‌محیطی، فرهنگی و اقتصادی و لزوم بازتعریف نقش آن‌ها در جامعه معاصر تاکید می‌کنند.

داریوش ادامه داد: علیرغم اهمیت تاریخی و فرهنگی کوه‌ها، این عناصر طبیعی اغلب در برنامه‌ریزی‌های شهری و منطقه‌ای ایران مورد غفلت قرار گرفته‌اند. رویکردهای شبه‌مدرنیستی که اولویت را به توسعه اقتصادی و زیرساخت‌های شهری می‌دهند، مناطق کوهستانی را به حاشیه رانده و سهم آن‌ها را در توسعه پایدار نادیده گرفته‌اند. در حالی که کوه‌ها علاوه بر تأمین منابع طبیعی، به‌عنوان پناهگاهی برای تنوع زیستی و فرهنگی نقشی حیاتی دارند.

وی تاکید کرد: لازم است سیاست‌های ملی و منطقه‌ای برای تغییر این روند بازنگری شوند و چارچوب‌هایی ایجاد شود که ارزش چندبعدی کوه‌ها را در توسعه کشور در نظر بگیرند. لذا برنامه‌ریزی‌های جدید باید به حفظ و احیای اکوسیستم‌های کوهستانی بپردازند و از ارزش‌های فرهنگی و بوم‌شناختی آن‌ها حفاظت کنند. در نتیجه کوه‌های ایران نه تنها میراثی طبیعی بلکه سرمایه‌ای فرهنگی و هویتی برای نسل‌های آینده هستند. با توجه به روندهای جهانی و ضرورت پایداری، نیاز به تغییری اساسی در نگرش به این مناظر حیاتی بیش از پیش احساس می‌شود.

داریوش در پایان اظهارکرد: جهان - محلی شدن فرصتی را برای ادغام سنت و مدرنیته فراهم می‌کند و به ما اجازه می‌دهد تا نقش کوه‌ها را در زندگی جمعی بازتعریف کنیم و از طریق برنامه‌های پایدار و مشارکت جوامع محلی، می‌تواند آینده‌ای ساخته شود که هم به محیط زیست و هم به میراث فرهنگی ایران احترام می گذارد. در این شرایط کوه‌ها می‌توانند به عنوان یک اکوسیستم جایگاه شایسته خود را در زندگی معاصر ایرانیان بازیابند و به نمادی از پایداری، هویت و انسجام اجتماعی تبدیل شوند.