سینمای دهه 50؛ سینمایی وارداتی

شاید انتخاب فیلم‌های برجسته در دهه 50 به دلیل نوپا بودن فناوری‌های سمعی و بصری کار ساده‌ای به نظر برسد، اما نکته اینجاست که در این دوره (و در دهه 60 و با تسامح در دهه 70) فیلم‌های خوب کم نیست و این موضوع از منظری، کار انتخاب و اولویت بخشی را دشوار می‌سازد. فیلم‌های این برهه از تاریخ سینمای ایران، قدرت و هوشمندی فیلم‌سازان ایرانی را در باب وسیله‌ای به رخ می‌کشند که نه بومی بلکه وارداتی بوده است. از این باب فیلمسازان ایرانی از این ابزار فرهنگی وارداتی بهره می‌گیرند تا احوالات زمانه‌شان را به تصویر بکشند. در این مضمون، سینما با ابزار فیلم کاملا در خدمت چهره‌های خلاق و روشنفکران زمانه قرار می‌گیرد تا گسترش فرهنگ را این بار از کانالی جدید عرضه و تجربه کنند.

در زمانه‌ای که سینما به عنوان عنصری جادویی نگریسته می‌شود و حتی در کشورهای پیشگام به‌سان پدیده‌ای عجیب و غریب اما جذاب و بدیع با آن برخورد می‌شود و هنوز فناوری‌های سمعی، بصری، اطلاعاتی و ارتباطاتی گسترده نشده است، مردم بسان خیل مشتاقاتی‌اند که بالفعل مشتری و خریدار این شق جدید دنیای جادویی هستند. این بازار مشتاق تقاضا در کنار هوشمندی، علاقمندی و سواد عرضه‌کنندگان آثار سینمایی در ایران، دهه 50 را (به رغم مبتدی بودن در همه چیز) برجسته می‌سازد.

آنچه در ادامه می‌آید معرفی مهمترین فیلم‌های سینمای ایران از 1350 تا 1359 است.

اولین‌های سینمای ایران

خداحافظ رفیق 1350، فیلمی به کارگردانی امیر نادری است.

دلیل اهمیت: اولین فیلم بلند سینمایی امیر نادری و یک اقتباس درخشان از فیلم ریفیفی ساخته ژول داسن است.

آدمک 1350، فیلمی به کارگردانی خسرو هریرتاش است.

دلیل اهمیت: اولین فیلم بلند سینمایی خسرو هریرتاش و یکی از دو فیلم هریرتاش که راش‌های آن باقی‌مانده است؛ فیلم همچنین باعث شهرت صدای فریدون فروغی شد که تا قبل از اکران این فیلم یک خواننده ناشناس بود.

صبح روز چهارم 1351، فیلمی به کارگردانی کامران شیردل است. دلیل اهمیت: اولین فیلم داستانی کامران شیردل مستندساز برجسته‌ای که عمده آثارش قبل از انقلاب توقیف شدند.

بی‌تا 1351، فیلمی به کارگردانی هژیر داریوش است. دلیل اهمیت: اولین و تنها فیلم بلند داستانی هژیر داریوش از چهره‌های بسیار مهم سینمای روشنفکرانه ایران.

رگبار 1351، فیلمی به کارگردانی بهرام بیضایی است. دلیل اهمیت: اولین فیلم بلند داستانی بهرام بیضایی.

تنگنا 1352، فیلمی به کارگردانی امیر نادری است. دلیل اهمیت: یکی از اولین فیلم‌های سینمای ایران که از سوی سیستم حاکم و رسانه‌های موافق متهم به سیاه‌نمایی غیرقابل‌پذیرش و بیش‌ازحد شد.

در غربت 1354، فیلمی به کارگردانی سهراب شهید ثالث است. دلیل اهمیت: اولین فیلمی که سهراب شهید ثالث در آلمان غربی می‌سازد؛ فیلم جایزه بهترین فیلم به مفهوم مطلق را از کمیته رسمی ارزش‌گذاری فیلم دولت آلمان فدرال را می‌برد.

چریکه تارا 1357، فیلمی به کارگردانی و نویسندگی بهرام بیضایی فیلم‌ساز ایرانی است. این فیلم که از ساخته‌های برجسته وی است پس از انقلاب 57 توقیف شد و هیچ‌گاه به نمایش عمومی درنیامد.

دلیل اهمیت: این نخستین فیلم توقیفی پس از انقلاب و نخستین فیلم ایرانی در فستیوال کن (1980) است.

یک اتفاق ساده 1352، فیلمی به نویسندگی امید روحانی، سهراب شهیدثالث و کارگردانی سهراب شهید ثالث است. دلیل اهمیت: از شاخص‌ترین آثار اولیه و از نطفه‌های جنبش نوین سینمای رویکردگرا که جدا از سینمای موج سوم در دهه 50 شمسی ظاهر شد.

فیلم‌هایی با درون‌مایه سینمای ملی

درشکه‌چی 1350، فیلمی به کارگردانی نصرت کریمی است.

دلیل اهمیت: درشکه‌چی با داشتن یک فضای کاملا ایرانی و گاه خالص مقدمات پیدایش یک سینمای بومی را فراهم می‌آورد.

سوته دلان 1355، فیلمی به کارگردانی علی حاتمی است. این فیلم مانند سایر فیلم‌های علی حاتمی بر مبنای موضوعات اخلاقی است و سعی در اصلاح نگرش‌های غلط جامعه ایران در زمینه‌های مختلف اخلاقی دارد. دلیل اهمیت: حاتمی سینمایی ساخت که عمیقا ملی و به معنای کامل شیفته سنت در برابر مدرنیته بود. در این سینما عشق‌های پاک، فجایع، مبارزات و سرنوشت‌های تاریخی با جزئیات درخشانی ثبت‌شده است و سوته دلان پس از حاجی واشنگتن باکفایت‌ترین روایت از این روابط و روح‌ها و عشق‌ها و دردهاست.

مدرن‌ترین‌های سینمای ایران

داش آکل 1350، فیلمی به کارگردانی مسعود کیمیایی است.

دلیل اهمیت: داش آکل یکی از برجسته‌ترین آثار کیمیایی است که زیبایی‌های بصری و تمهیدات سینمایی جذابی، آن را در رده نخست آثار کیمیایی قرار می‌دهد.

چشمه 1351، فیلمی به کارگردانی، تهیه‌کنندگی و نویسندگی آربی آوانسیان (فیلم‌نامه چشمه از رمانی به نام چشمه هغنار اثر نویسنده ارمنی مگردیچ آرمن اقتباس‌شده) است.

دلیل اهمیت: فیلمی آوانگارد روشنفکرانه که ازنظر تولید بصری، ادراک درست فرم و قدرت و منطق سینمایی در ساخت تصویری و صحیح بودن سینما برجسته است.

پستچی 1351، فیلمی به کارگردانی داریوش مهرجویی است. دلیل اهمیت: یکی از درخشان‌ترین و بهترین اقتباس‌ها از نمایشنامه وویتسک گئورگ بروخنر.

آرامش در حضور دیگران 1352، فیلمی به نویسندگی، تهیه‌کنندگی و کارگردانی ناصر تقوایی است. فیلم‌نامه این فیلم را تقوایی بر اساس داستان آرامش در حضور دیگران از مجموعه «واهمه‌های بی‌نام‌ونشان» نوشته غلامحسین ساعدی نوشته است. آرامش در حضور دیگران نخستین فیلم بلند ناصر تقوایی است که در سال 1349 ساخته و توقیف شد و درنهایت پس از چهار سال وقفه در سال 1352 به نمایش درآمد. آرامش در حضور دیگران پس از نمایش محدودی که در جشن هنر شیراز (شهریور 1349) داشت، بایگانی شد و پس از چهار سال سرانجام از 22 فروردین 1352 در سینما کاپری تهران به نمایش درآمد و با استقبال تماشاگران و منتقدان مواجه شد اما با اعتراض جامعه پرستاران نمایشش برای همیشه متوقف شد.

دلیل اهمیت: فیلم یکی از تلخ‌ترین سرنوشت‌های آثار بزرگ را در سینمای ایران به خود اختصاص داده است. اثری ژرف و اندیشمندانه که سال‌ها تحت سانسور سیستم حاکم وقت به بایگانی سپرده شد. درحالی‌که می‌توانست پیشتاز سینمای متفاوت ایران و هم‌ارز گاو و قیصر در نقش تأثیرگذارش به‌حساب آید.

شازده احتجاب 1353، فیلمی به کارگردانی بهمن فرمان آرا است. دلیل اهمیت: شازده احتجاب در زمان خود فیلم بسیار موفقی بود. از منظر روشنفکری این فیلم از روی یکی از مشهورترین آثار سیال ذهن داستان‌نویسی ایران، یعنی شازده احتجاب از هوشنگ گلشیری آفریده‌شده بود.

غریبه و مه 1354، فیلمی به کارگردانی بهرام بیضایی است. دلیل اهمیت: غریبه و مه همه ویژگی‌های سینمای بیضایی را دارد؛ معمایی و راز آمیز و تمثیلی / مدرن، شگفت‌انگیز و جسور و همچنین حاوی تأویلی اجتماعی. فیلم در جشنواره لندن و قاهره به نمایش درمی‌آید و جایزه ویژه هیئت‌داوران جشنواره قاهره را می‌گیرد.

طبیعت بیجان 1354، فیلمی به کارگردانی سهراب شهید ثالث است. دلیل اهمیت: اوج سینمای آوانگارد، نامتعارف و روشنفکرانه تاریخ سینمای ایران.

باغ سنگی 1355، فیلمی مستند به کارگردانی پرویز کیمیاوی است. دلیل اهمیت: برنده خرس نقره‌ای جشنواره فیلم برلین.

فیلم هایی که فراموش شدند

ملکوت 1355، فیلمی به کارگردانی خسرو هریرتاش با اقتباس از رمان فراواقع‌گرایانه ملکوت بهرام صادقی است. فیلم پس از یک‌بار نمایش در جشنواره جهانی فیلم تهران به بایگانی سپرده می‌شود و سپس در جریان آتش‌سوزی فیلم‌خانه ملی ایران در بحبوحه انقلاب اسلامی می‌سوزد و خاکستر می‌شود.

دلیل اهمیت: بزرگ‌ترین فیلم نادیده‌شده تاریخ سینمای ایران.

شطرنج باد 1355، فیلمی به کارگردانی محمدرضا اصلانی است. دلیل اهمیت: فیلم شطرنج باد در هیچ جا موردنقد مشخص و بررسی قرار نگرفت. واکنش بیش‌ازاندازه منفی تماشاگران به لحن پرتکلف و مصنوع شطرنج باد، فرصت مکالمه‌ای با آن را سلب کرد و فیلم فراموش شد؛ اولین فیلم بلند داستانی محمدرضا اصلانی.

فیلم‌های انقلابی دهه 50

اسرار گنج دره جنی 1353، فیلمی به کارگردانی ابراهیم گلستان است. اسرار گنج دره جنی فیلمی است ایرانی ساخته ابراهیم گلستان. وی در سال 1353 کتابی نیز به همین نام بر اساس آن فیلم نوشته است. فیلم کنایات مکرری به روحیه مدرنیزاسیون آمرانه شاه و روند نوسازی سطحی او دارد. کارگردان که از مشکل‌دار بودن موضوع آگاه بود و امکان توقیف فیلم را می‌داد، از مجموعه بازیگران فیلم‌های صمدآقا استفاده کرد و با دادن ظاهری کمیک آن را به اکران رسانید. این فیلم پس از دو هفته از پرده پایین آمد و دیگر هرگز به نمایش عمومی درنیامد. جشن‌های دوهزار و پانصد ساله و قراردادهای خارجی ایران در زمان سلطنت محمدرضا شاه به‌طور نمادین در این فیلم به نمایش آمده و زیر تیغ نقد گلستان قرارگرفته است.

دلیل اهمیت: به نظر می‌آید گلستان در ساختن این فیلم بیش از هر چیز قصد زدودن افترای همدلی با سیستم حاکم را دارد. او مایل بود استقلال خود را به رخ کشد و نشان دهد اگر حاضر نیست به فریب ایدئولوژی چپ و جریانات حزبی و انقلابی‌گری بهایی بدهد در همان حال چنین امری به معنی هم‌صدایی با بلاهت نظمی عامیانه نیست.

گوزن‌ها 1354، فیلمی به کارگردانی مسعود کیمیایی است. دلیل اهمیت: گوزن‌ها از محبوب‌ترین آثار مسعود کیمیایی و از هنرمندانه‌ترین و در ضمن سیاسی‌ترین فیلم‌های اوست. گوزن‌ها همچنین از آثار بسیار معدود سیاسی در تاریخ سینمای ایران است که ضمن بیان علنی و آشکار مبارزات زمانه، دارای ارزش هنری هم هست.

دایره مینا 1357، فیلمی به کارگردانی داریوش مهرجویی است. این فیلم پنجمین فیلم داریوش مهرجویی و نخستین فیلم رنگی او و دومین کار مشترک او و غلامحسین ساعدی است. فیلم به مدت سه سال توقیف بود و سرانجام در 1356 پروانه نمایش گرفت و در جشنواره پاریس در 1977 (پاییز 1356) و سپس برلین به نمایش درآمد و جوایزی نیز از این دو جشنواره دریافت کرد. اکران عمومی آن در ایران در 23 فروردین 1357 آغاز شد. توقیف چندساله فیلم و موضوع متفاوت و جسورانه‌اش به همراه استفاده از ستاره‌های سینمای تجاری مانند فروزان، «دایره مینا» را به جنجالی‌ترین ساخته مهرجویی تا آن زمان تبدیل کرد. این فیلم محصول مشترک تل‌فیلم، شرکت سینمایی و فیلم‌برداری ایران، وزارت فرهنگ و هنر و شرکت تعاونی سینماگران ایران است

دلیل اهمیت: طرفداران فیلم اجتماعی مهرجویی اعتقاد داشتند او انگشت بر نقطه حساس نظام پهلوی گذاشته است. مهرجویی فیلم را در سال 1354 می‌سازد اما فیلم سه سال توقیف می‌شود و بالاخره در سال 1357 اجازه اکران می‌یابد. دایره مینا فیلمی است بدون زیاده‌گویی، با روایت کاملا حرفه‌ای و ساختار مناسب تصویری. فیلم البته یکی از باکیفیت‌ترین آثار سیاسی تاریخ سینمای ایران است. این فیلم زمینه تأسیس سازمان انتقال خون ایران را فراهم کرد.

سفر سنگ 1357، فیلمی به کارگردانی مسعود کیمیایی است. این فیلم مانند همه فیلم‌های کیمیایی از ساخت و تکنیک خوبی برخوردار است و باز مانند بسیاری از آن‌ها، از ضعف در فیلم‌نامه و شخصیت‌پردازی نیز رنج می‌برد. به‌علاوه که در این فیلم، جنبه‌های بسیار قوی شعاری در فیلم، آن را از سینما دور کرده است. سفر سنگ، تنها به‌عنوان یک شعار در یک مقطع خاص، ارزش زیادی دارد.

دلیل اهمیت: سفر سنگ، اساسا فیلمی است در مکالمه با حال و هوای سال 1357 و بیشتر از آن نشان‌دهنده شامه تیز کیمیایی در تشخیص یک انقلاب دینی و یک رهبری دینی است.

گزارش 1357، فیلمی به کارگردانی عباس کیارستمی است. این فیلم تصویری منفی از زندگی طبقه متوسط و مدرن جامعه ارائه می‌کند، کسانی که باید موتور محرکه تغییر در اجتماع باشند از حل کوچک‌ترین مسائل زندگی خود ناتوان‌اند. این فیلم با دیگر فیلم‌های روشنفکری سینمای ایران در دهه چهل و پنجاه شمسی در گرفتن موضعی انتقادی نسبت به مدرنیزاسیون همراه و هم‌صداست.

دلیل اهمیت: گزارش نخستین فیلم بلند عباس کیارستمی و یکی از اتفاقات بزرگ سینمای ایران درست در آستانه انقلاب و دگرگونی عظیم سال 1357 و یک حلقه واسط مابین سینمای متفکر قبل از انقلاب و جریان نوین سینمای جهانی پس از انقلاب ایران است.

کلاغ 1357، فیلمی به کارگردانی بهرام بیضایی است که پس از کوشش نافرجام برای ساختن فیلم حقایق درباره لیلا دختر ادریس، ساخته شد. دلیل اهمیت: در زمان نمایش فیلم کلاغ عمده بحث‌ها به‌جای گفتگو درباره احاطه فرمی، ویژگی‌های ساختاری و موفقیت‌های بیضایی در اجرای تم غریبش، بر روی معنا و مفهوم فیلم دور زد. موضوع گذشته تاریخی، هویت و خودباختگی یک دوره خاص جالب‌توجه می‌نمود و با زمانه خود به نحو ملموسی درگیر بود. فیلم کلاغ جدا از مضمون اصلی پر از کنایه درباره فروپاشی، بیکارگی، بی‌ریشگی و پوچی یک دوران است.

مرثیه 1357، فیلمی به کارگردانی امیر نادری است. دلیل اهمیت: مرثیه مشخصه کامل سینمای دهه پنجاه نادری را در بردارد. فقدان قهرمان، روایت آدم‌های از همه‌جا مانده و ول شده، نزدیک کردن جهان فیلم و بازیگران (نا بازیگران) به زندگی واقعی، سینمایی سیاه و سرشار از یاس و بن‌بست.

منبع

مهم‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران و دلایل اهمیتشان - بخش نخست؛ سینمای قبل از انقلاب ایران؛ نوشته رامین اعلایی 1396؛ مندرج در http://www.academyhonar.com/analysis/cinemairan/4063-the-most-important-iranian-movies-of-all-time.html

• هنرهای نمایشی
• سازمان سینمایی و امور سمعی و بصری
• سینما
• اکران فیلم