سینمای سوریه از «مصطفی عقاد» تا «عمر امیرآلای»؛ حذف جامعه به نفع تاریخ / چگونه قذافی فیلم «محمد رسول الله» را تولید کرد؟

پریسا ساسانی: ریشه‌های سینمای سوریه، به اوایل قرن بیستم میلادی و دوران استعماری فرانسه بر سوریه می‌رسد و نمی‌توان نقش فرهنگ فرانسه در ایجاد و رشد فکری هنرِ سینما در سوریه را از نظر دور داشت. چراکه در آن دوران سینما به عنوان یک ابزار تبلیغاتی و فرهنگی مورد استفاده قرار می‌گرفت و موجب شد پس از استقلال سوریه، سینمای این کشور به تدریج رشد کرد و به یکی از مهم‌ترین رسانه‌های هنری تبدیل شد.

دوره طلایی سینمای سوریه پیش از قدرت‌ِ خاندان اسد

دوره طلایی سینمای سوریه را می‌توان دهه‌های 1960 و 1970 و پیش از قدرت‌گیری خاندان اسد دانست. در این دوره، فیلمسازان سوری با ساخت آثاری با مضامین اجتماعی و سیاسی، به انتقاد از وضعیت موجود و بیان مطالبات مردم پرداختند که فیلمی مانند «الارض» (زمین) ساخته مصطفی العقاد، یکی از مهم‌ترین آثار این دوره است که به بررسی مسأله اصلاحات ارضی در سوریه می‌پردازد و این فیلمساز برای ساخت فیلم «الارض» جایزه بهترین فیلم از جشنواره پاناما را دریافت کرد.

نمایی از فیلم «محمد رسول الله»

نکته قابل توجه حضورِ پر رنگ سینمای سوریه در جشنواره‌های بین‌المللی بود و فیلمسازان سوری پیش از تسلط حکومت اسد بر سوریه بود که فیلمسازان توانستند از جشنواره‌های معتبر جهانی همچون کن، برلین، و ونیز شرکت کرده و جوایز متعددی دریافت کنند.

نگاهی به سینمای مصطفی عقاد

سینمای سوریه، شاهد ظهور و فعالیت بسیاری از کارگردانان با استعداد بوده است که از میان آنها می‌توان به مصطفی العقاد اشاره کرد. مصطفی العقاد از پیشگامان سینمای سوریه و از شناخته‌شده‌ترین کارگردان‌های جهان عرب بود و به گفته منتقدان فیلم «الارض» او یکی از آثار ماندگار سینمای عربی است. اما آنچه عقاد را در میان مسلمان محبوب کرد ساخت فیلم حماسی «محمد رسول الله» بود.

این فیلم در سال‌های ابتدایی حکومت حزب بعث در سوریه و با تامین مالی معمر قذافی حاکم وقت لیبی، در مراکش و لیبی ساخته شد. به این ترتیب که مصطفی عقاد برای ساخت این فیلم با مشکل تأمین هزینه‌ها مواجه بود و تا آستانه تعطیلی تولید پیش رفت؛ تا این که در نهایت معمر قذافی رهبر لیبی در تامین سرمایه و حمایت مالی عقاد را همراهی کرد و فیلمبرداری این فیلم در کشورهای لیبی و مراکش در لوکیشین‌هایی مشابه مکه و مدینه آغاز شد. بعد از اکران این فیلم در سال 1976، جایزه اسکار بهترین موسیقی متن را از آن خود کند. البته همکاری قذافی با مصطفی عقاد به فیلم «محمد رسول الله» ختم نشد و آنها در سال 1981 فیلم «عمر مختار» یکی از شخصیت های ملی لیبی را کارگردانی کرد.

فیلمسازان دیگر سوری

عمر امیرآلای و عثمان صلیبی از دیگر کارگردان‌های به نام سینمای سوریه بودند که به ساخت فیلم‌های مستند با مضامین اجتماعی و سیاسی مشهور بودند.

عمر امیرالای با فیلم‌های انتقادی و واقع‌گرایانه‌اش شناخته می‌شد. فیلم‌های او اغلب به بررسی مشکلات اجتماعی و سیاسی سوریه، به ویژه در دوران حکومت حزب بعث می‌پرداخت. امیرالای با سبک مستندگونه و رویکرد انتقادی‌اش، به یکی از چهره‌های شاخص سینمای مستقل سوریه تبدیل شد. فیلم‌های او در بازه زمانی یک دهه 1980 تا 1990 ساخته شد و به دلیل محتوای انتقادی که داشت اغلب با محدودیت‌ها و سانسورهای زیادی روبرو بود. این فیلم‌ها به دلیل روایت صادقانه از واقعیت‌های جامعه سوریه و تاثیرگذاری بر نسل جدید فیلمسازان، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ سینمای این کشور دارند. یکی از فیلم‌های شناخته شده عمر امیرآلای «سیل در کشور بعث» بود. این فیلم به بررسی تأثیر سیاست‌های حزب بعث بر زندگی مردم روستایی در سوریه می‌پردازد. «العوده» با ترجمه بازگشت نیز در سال 2006 توسط عمر الامیر ساخته شد که روایتی از بازگشت یک خانواده سوری از جنگ بود.

سریال‌های پر مخاطب در سوریه

علاوه بر سینما، موضوع سریال سازی به دلیل جذب حداکثری مخاطب در سوریه بسیاری جدی مطرح شد که برخی از این سریال‌ها از جمله «خاطرات مدیر کل» بود که در سال 1995 به کارگردانی هشام شربتچی ساخته شد و با دوبله فارسی از تلویزیون ایران نیز پخش شد.

نمایی از سریال «خاطرات مدیر کل»

سریال «صلاح الدین ایوبی»: با داستانی حماسی از زندگی صلاح‌الدین ایوبی یکی از نامدارترین حاکمان و فرماندهان در تاریخ اسلام به کارگردانی «حاتم علی» در سال 2001 پخش شد. «عمر» نیز یک مجموعه تلویزیونی بود که به کارگردانی حاتم علی در سال 2012 روی آنتن رفت. این سریال ابعاد مختلف زندگی عمر خلیفه دوم را به تصویر کشیده بود.

سینمای سوریه در دوران خاندان اسد ابزاری برای ترویج ایدئولوژی

با روی کار آمدن خاندان اسد، سینمای سوریه دوره جدیدی را تجربه کرد و به ابزاری برای ترویج ایدئولوژی حاکم تبدیل شد.

بسیاری از فیلم‌های تولید شده در این دوره، به دنبال بازنمایی هویت ملی سوری و ارزش‌های سنتی جامعه بودند. این فیلم‌ها اغلب به تاریخ کهن سوریه و میراث فرهنگی غنی آن می‌پرداختند. اما در کنار این رویکرد هویت‌گرا، سینمای سوریه به طور فزاینده‌ای به مسائل سیاسی و اجتماعی نیز توجه نشان داد. فیلم‌هایی که به جنگ، مقاومت و مشکلات روزمره مردم می‌پرداخت. ضمن اینکه؛ تأثیرگذاری سینمای مصر بر سینمای سوریه نیز قابل توجه بود و اغلب از فیلمسازان سوری از سبک و سیاق سینمای مصر الهام می‌گرفتند.

دست خالی بشار اسد از سینما با مهاجرت فیلمسازان

البته سینمای سوریه در دوره اسد با محدودیت‌های بسیاری از جمله سانسور روبرو بود و بسیاری از فیلم‌ها به دلیل محتوای سیاسی یا اجتماعی ممیزی می‌شدند که موضوعاتی نظیر جنگ‌های داخلی، تحولات سیاسی و مشکلات اقتصادی بر مشکلات فیلمسازان افزود و در نتیجه بسیاری از سینماگران سوری مجبور به ترک کشور شدند و فعالیت‌های هنری خود را خارج از کشور ادامه دادند. در واقع دست بشار اسد از صنعت سینما به عنوان یکی از ویترین های حکومت او با مهاجرات فیلمسازان خالی شد.

نقش زنان در سینمای سوریه: از کلیشه تا واقعیت

زنان در سینمای سوریه، به ویژه در دوران حکومت خاندان اسد، نقشی چندوجهی و پیچیده ای داشتند. از یک سو، سینما به عنوان ابزاری برای نمایش تصویر خاصی از زن در جامعه استفاده می شد که این تصویر اغلب کلیشه ای و محدود به نقش‌های سنتی مانند همسر فداکار، مادر مهربان یا دختر مطیع بود که با ارزش‌های سنتی جامعه سوریه همخوانی داشت و به تقویت نقش‌های جنسیتی سنتی کمک می‌کرد. اما زنان سینماگر سوری در پشت صحنه سینما به عنوان فیلمنامه‌نویس، تدوینگر، طراح صحنه و لباس و در سایر بخش‌های فنی سینما فعالیت می‌کردند.

در جلوی دوربین نیز برخی از زنان هنرمند سوری تلاش کرده‌اند تا با بازی در نقش‌های متفاوت، تصویر کلیشه‌ای از زن را به چالش بکشند. این زنان، به نقش‌آفرینی در نقش‌های پیچیده و چندبعدی پرداخته‌اند و به دنبال بیان مسائل و مشکلات زنان در جامعه بوده‌اند. با این حال، این تلاش‌ها با مقاومت‌هایی روبرو بود که چالش هایی چون تبعیض جنسیتی، کلیشه‌های جنسیتی، خشونت علیه زنان و محدودیت‌های اجتماعی را به وجود می‌آورد.

آینده سینمای سوریه

با جنگ‌های داخلی در سوریه و تخریب زیرساخت‌های فیلمسازی، تولید فیلم به شدت کاهش یافت و بسیاری از هنرمندان مجبور به ترک کشور شدند. اما آن دسته از فیلمسازانی ماندند موضوعاتی مانند جنگ، آوارگی و رنج را روایت کردند و برخی دیگر که مهاجرت کردند در تلاش هستند با استفاده از سینما، صدای مردم خود را به گوش جهانیان برسانند و به مسائل اجتماعی و سیاسی کشورشان بپردازند. با این اوصاف بازسازی ساختار زیربنایی سینمای در سوریه به شرایط سیاسی و اجتماعی این کشور پس از روی کار آمدن دولت جدید و حمایت، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و بازگشت هنرمندان مهاجر بستگی دارد.

منبع -1

منبع -2

24357