سی سال از زمین‌لرزه کوبه ژاپن گذشت / چه درسی برای تهران می‌گیریم؟

خسارات اقتصادی ناشی از این زمین لرزه حدود 200 میلیارد دلار تخمین زده شد. در سی سال گذشته در ژاپن زلزله کوبه 1995 بیشترین تلفات مستقیم ناشی از یک زلزله را ایجاد کرده است. در ایران درس های زلزله ای مانند کوبه که در یک شهر بزرگ و مرکز استان رخ داد همچنان با اهمیت است.

شهرهای بزرگی مانند تهران در مجاورت یا بر روی گسل های فعال قرار دارند که آسیب پذیری آنها را در برابر رویدادهای لرزه ای افزایش می دهد. در شهرهای بزرگ ایران مانند تهران و پیرامون آن با جمعیتی حدود 16 میلیون نفر در هر زلزله شدید عواقب فاجعه بار از نظر تلفات و جراحات و خسارتهای مالی در آن قابل انتظار است. زیرساخت‌های شهری اغلب ظرفیت پوشش چنین جمعیت زیادی را در مواقع اضطراری زلزله را ندارند.

تهران ساختمان هایی دارند که به دلیل اجرای ضعیف مقررات ساخت و ساز، استانداردهای مدرن مقاوم در برابر زلزله را رعایت نمی کنند. در نتیجه، هنگام وقوع زلزله، بیشتر احتمال دارد که فرو بریزند یا آسیب شدیدی را متحمل شوند. ترکیبی از ساختمان‌های مرتفعی که بدون اقدامات ایمنی کافی ساخته شده‌اند و حضور جمعیت‌های آسیب‌پذیر، وضعیتی مخاطره‌آمیز در هنگام زلزله های شدید ایجاد می‌کند.

تهران تقریبا هر 150 تا 200 سال یک زلزله قابل توجه را تجربه می کند. به نظر می رسد که هر زمین لرزه شدید بعدی در بافت تاریخی و شهرسازی نوین تهران نگرانی‌هایی را در مورد آمادگی و قابلیت‌های واکنش ایجاد کرده است.

شرایط زمین شناختی در مناطق خاصی می تواند امواج لرزه ای را در هنگام زلزله تشدید کند. در مناطق جنوبی تهران، لایه های نرم خاک می توانند شدت لرزش زمین را در مقایسه با جنبش زلزله در سطح سنگ بستر به طور قابل توجهی افزایش دهند. این اثر تقویتی خطرات بیشتری را برای مناطق شهری پرجمعیت مانند مناطق شهرداری 14 تا 20 شهرداری تهران ساخته شده بر روی چنین سازندهای زمین شناختی ایجاد می کند.

علیرغم آگاهی در مورد خطر لرزه ای بالای شهرهای بزرگ ایران، سرمایه گذاری کافی در زمینه آمادگی در برابر سوانح و راهبردهای کاهش آن صورت نگرفته است. بسیاری از ساختمان‌ها به دلیل روش‌های ساخت‌وساز معمول نا امن هستند. فقدان طرح‌های موثر واکنش اضطراری، خطرات مرتبط با رویدادهای لرزه‌ای بالقوه را بیشتر می‌کند.

یک زلزله بزرگ می‌تواند به شدت به زیرساخت‌های حیاتی مانند ساختمان‌های دولتی، شبکه‌های حمل و نقل، بیمارستان‌ها و تاسیسات آسیب برساند. تخریب این تأسیسات مانع از توانایی دولت در واکنش مؤثر به فاجعه می شود که منجر به هرج و مرج و از دست دادن اعتماد عمومی می شود. به عنوان مثال، اگر وزارتخانه های کلیدی یا مراکز واکنش اضطراری غیرفعال شوند، هماهنگی تلاش های امدادی به خطر می افتد.

یک زلزله قابل توجه می تواند تنش های اجتماعی را تشدید کند. اگر دولت نتواند امدادرسانی کافی ارائه کند یا تلفات زیادی به دلیل استانداردهای ضعیف ساختمانی و آمادگی ایجاد شود ناامیدی عمومی منجر به اعتراض یا ناآرامی مدنی میشود. از لحاظ تاریخی، سوانح طبیعی کاتالیزور جنبش‌های اجتماعی بوده‌اند. در مورد ایران، زمینلرزه 25 شهریور 1357 طبس در زمانی رخ داد که حدود 5 ماه بعدتر نظام مستقر ساقط شد.

پیامدهای اقتصادی یک زلزله بزرگ می تواند برای ایران ویرانگر باشد. هزینه های فوری مرتبط با تلاش های بازسازی - مانند بازسازی زیرساخت ها و ارائه کمک ها - به اقتصاد آسیب جدی می رساند. اگر منابع از دیگر حوزه‌های حیاتی (مانند مراقبت‌های بهداشتی یا آموزش) برای رسیدگی به آسیب‌های ناشی از زلزله منحرف شود، منجر به نارضایتی عمومی بیشتر و تضعیف مشروعیت دولت شود.

بی‌ثباتی اقتصادی همچنین فرصت‌هایی را برای گروه‌های مخالف ایجاد میکند تا با وعده حکومت‌داری بهتر، می توانند مورد حمایت قرار گیرند.

پس از یک فاجعه بزرگ، اگر شهرداری ها و شورا یاری ها و مدیریت محله ها به جای مقامات مرکزی، مسئولیت امدادرسانی را بر عهده بگیرند، به حفظ اقتدار در داخل کشور منجر میشود. در غیر این صورت کنترل دولت مرکزی را بر مناطق آسیب‌دیده از زلزله تضعیف می شود و محیطی برای جولان گروه ها مختلف آماده برای چالش قدرت فراهم می شود.

یک زلزله فاجعه بار به کمک بین المللی نیز مرتبط می شود. کمک های خارجی می تواند مفید باشد، ممکن است به عنوان نشانه ای از ضعف هم از سوی شهروندان و هم از سوی مخالفان سیاسی در داخل تلقی شود. وابستگی به کمک های خارجی حاکمیت ملی را تضعیف میکند و احساسات را به عنوان اینکه دولت نمی تواند به اندازه کافی از شهروندان خود محافظت کند، تحریک میکند.

بازسازی طولانی‌مدت پس از یک زلزله بزرگ سال‌ها یا حتی دهه‌ها طول بکشد، صبر عمومی کم شود. اگر شهروندان احساس کنند که نیازهای آنها در زمینه مسکن، مراقبت های بهداشتی یا فرصت های شغلی پس از فاجعه برآورده نمی شود، این نارضایتی ها متجلی می شود. روز جمعه 28 دیماه 1403 سایتهای خبری اطلاع دادند که یک بیمارستان در بم، بیست و یک سال بعد از زلزله بم هنوز بازسازی نشده است. دولت نهم احمدی نژاد شهریور 1386 اعلام کرد که بازسازی بم تمام شده است. از دست دادن اعتماد به نهادهای دولتی به دنبال واکنش های ناکافی می تواند تغییرات اجتماعی گسترده تری را تسریع کند.

*استاد دانشگاه