صفحاتی که سلجوقیان به فرهنگ و تمدن اسلامی اضافه کردند

سلجوقیان از جمله خاندان فرهنگ دوست بودند که با وزرای ایرانی خود از جمله خواجه نظام الملک صفحات درخشانی را بر فرهنگ و تمدن اسلامی افزودند. دانشمندان و ادبای بسیاری در عصر آنها پرورش یافتند.

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: محمدجواد گودینی یادداشتی را درباره نقش خاندان سلجوقی در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامی برای مهر ارسال کرده است. گودینی مدرس دانشگاه و نویسنده کتاب‌هایی چون «صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی‌امیه»، «تاملی بر زندگانی ابوالاسود دؤلی و شرح گزیده‌ی اشعارش»، «چهل حدیث در ستایش حسن خلق»، «تحولات سیاسی عصر امامت حضرت سجاد (ع)»، «درآمدی بر زندگانی و سروده‌های صاحب بن عباد»، «بررسی و تحلیل زندگی سید حمیری و گزیده اشعارش»، «بررسی، شرح و تحلیل قصیده فرزدق در ستایش امام سجاد (ع)» و... است.

مشروح یادداشت گودینی در ادامه می‌آید:

تمدن اسلامی، تمدنی شکوهمند به شمار می‌رود که محصول تلاش‌های علمی، فرهنگی، هنری، فنی و... مسلمانان در طول سده‌های متمادی بوده و در این دوران طولانی، ادوار فراوانی به خود دیده و فرازها و فرودهای بسیاری را تجربه کرده و دوران‌های درخشان و در عین حال روزگارهای سخت و طاقت فرسایی را پشت سر نهاده است. حمله مغولان از خاور جهان اسلام و نبردهای صلیبیان از باختر، دو رویداد تلخ و سهمگین برای تمدن اسلامی محسوب شده که آثار زیانبار بسیاری برجای گذاشته و انسان‌های بی شماری را به کام مرگ فرستاده و مشکلات فراوانی را ایجاد کرده که می‌توان این دو حادثه تاریخی را دو کابوس برای تمدن اسلامی توصیف کرد. اما نکته جالب توجه اینکه تمدن اسلامی در پی این دو حادثه که دو سونامی بزرگ و ویرانگر به شمار می‌رفت، نه تنها از میان نرفت؛ بلکه دوباره توانست به دوران شکوه و مجد خود را نزدیک کند. حکومت صفویان در ایران و مناطق پیرامونی و تشکیل دولت عثمانی در ترکیه و کشورهای عربی امروزی و نیز حکومت گورکانیان هند، جلوه‌هایی از بازگشت شکوه و اقتدار به تمدن اسلامی به شمار می‌رود.

این میان، حکومت سلجوقی در سده‌های پنجم و ششم بر مناطقی وسیعی از ایران، افغانستان و... چیرگی یافت و حتی بر خلافت عباسی نیز تأثیر گذارد و توانست نوعی سیطره سیاسی بر بغداد پیدا کند و از این رهگذر بر دستگاه خلافت برتری یافت و بر امور بغداد مداخله کرد؛ تا جاییکه عصر چهارم خلافت عباسی را می‌توان عصر غلبه و چیرگی ترکان سلجوقی نامید.

سلجوقیان (به ویژه با بکارگیری وزیران دانشمند و کاردانی همانند عبدالملک کندری و خصوصاً خواجه نظام الملک طوسی) توانستند در گسترش تمدن اسلامی نقشی مطلوب ایفا کرده و در توسعه علمی، ادبی و فرهنگی دنیای اسلام، حضوری چشمگیر داشته باشند. (السلاجقه فی التاریخ و الحضاره، ص 219- 215).

سلسله سلجوقی از سلسله‌های سنی مذهب و مورد تأیید خلافت عباسی به شمار می‌رفت که پیش از دست یابی به قدرت، گروهی از قبایل ترک ساکن در ماوراءالنهر (فرا رودان) بودند که در سده پنجم هجری به خراسان کوچ کرده و ارتشی توانمند را تشکیل دادند. سلجوقیان آن چنان از خلافت بغداد حمایت می‌کردند که طغرل نخستین سلطان سلجوقی فرستاده‌ای نزد خلیفه عباسی گسیل داشت و به وی پیغام داد: ترکان، بردگان امیر المؤمنین [خلیفه بغداد] محسوب می‌شوند!

پادشاهان سلجوقی برای مشروعیت بخشیدن به حکومت و تحکیم جایگاه خویش در برابر رقبای سیاسی، می‌کوشیدند تأیید خلفای عباسی را (که در سراشیبی سقوط قرار داشته و دوره‌های پایانی خلافت خود را سپری می‌کردند) کسب کنند. (بررسی زندگانی ابوفراس حمدانی و تأملی بر اشعارش، ص 50- 49).

از برجسته‌ترین و فعال‌ترین گروه‌های سیاسی - مذهبی در قلمرو سلجوقیان، جریان اسماعیلیه بوده که نبردهای خونین پیروان آن با پادشاهان و کارگزاران دولت سلجوقی، تا پایان این سلسله ادامه داشت. از نامدارترین پادشاهان سلجوقی، مَلِکشاه بوده و در سال 465 هجری به حکومت دست یازید و به مدت 20 سال حکمرانی کرد. ملکشاه، وزیر دانشمندی به نام خواجه نظام الملک طوسی داشت و با تدبیر او دولت سلجوقیان کامیابی بسیاری یافت. خواجه نظام الملک که شافعی مذهب بود، با شیعیان دوازده امامی در روزگار خود، روابط مطلوبی داشته است؛ اما با شیعیان اسماعیلی دشمنی می‌ورزید. از نامه‌ای که به فرزندش مؤید الدوله نگاشته، برداشت می‌شود برای پیشوایان دین و امامان شیعه (ع) احترام بسیاری قائل بوده است. (فرهنگ و هنر ایران در عصر سلجوقی، ص 37).

از معروفترین القاب خواجه نظام الملک که از نامورترین چهره‌های این دوران محسوب می‌شود، می‌توان به عناوین ذیل اشارت جست:

وزیر کبیر (چرا که در دولت سلجوقیان وزیری برتر از وی پیدا نشد)، خواجه بزرگ، تاج الحضرتین (چرا که وزارت دو تن از پادشاهان سلجوقی را برعهده داشت)، قوام الدین، نظام الملک و اتابک (ملکشاه سلجوقی پس از جلوس بر تخت، علاوه بر مقام وزارت لقب اتابک را نیز به او اعطا کرد.)

وی وزیری دانش دوست و دانشمند بود و از نامداران عصر سلجوقی به شمار می‌رود. این وزیر دانشمند در پایان عمر، از جانب سلطان سلجوقی (ملکشاه) تهدید به برکناری شد. وی نیز چنین اظهار داشت: دولت آن تاج، به این دَوات (مسند وزارت) وابسته است.

پس از قتل خواجه نظام الملک وزیر نامدار دولت سلجوقیان در منطقه صحنه کرمانشاه بدست «بوطار ارانی اسماعیلی» در سال 485 قمری، دوران اوج آن به سر رسید و شمارش معکوس دولت سلجوقیان آغاز شد. حدود چهل روز پس از این جریان، ملکشاه سلجوقی نیز وفات یافت. پس از مرگ ملکشاه، پسرش محمد بر تخت فرمانروایی تکیه زد. (دیوانسالاری در عهد سلجوقی، ص 125).

دوران سلجوقی از منظر گسترش دانش و ادب از دوران‌های روشن و موفق تاریخ ایران محسوب می‌شود؛ در این دوران مدارس توسعه یافت و هنر و معماری تا حد مطلوبی رونق پیدا کرد. از مهمترین رویدادهای فرهنگی این دوران، تأسیس مدرسه نظامیه بغداد به دستور خواجه نظام الملک طوسی است. خواجه از ابوحامد محمد غزالی برای تدریس در مدرسه نظامیه دعوت کرد و غزالی نیز چند صباحی در آن مدرسه به تدریس مشغول بود و در ادامه، به عزلت گرایید و بغداد را با وجود شهرت بسیاری که برایش ایجاد شده بود، واگذاشت و راهی شام و قدس شد. سرگذشت سفر روحانی وی، در کتاب «المنقذ من الضلال» آمده و در پایان، کتاب پرآوازه‌اش «احیاء علوم الدین» را تألیف کرد که از منابع مهم اخلاق و عرفان اسلامی (بویژه در میان منابع اهل سنت) محسوب می‌شود و رساله فارسی کیمیای سعادت، خلاصه‌ای از آن کتاب سترگ است. (ارزش میراث صوفیه، ص 72- 70).

دانشمندان و شخصیت‌های نامداری همانند محمد غزالی، احمد غزالی، شهرستانی، نَسَفی (از عرفای نامدار و برجسته ماورا النهر)، خواجه نظام الملک طوسی، عمر خیام، حسن صباح، ابوسعید ابوالخیر و... در عصر سلجوقیان می‌زیستند. احمد غزالی (برادر امام محمد غزالی)، ریاست مدرسه نظامیه بغداد را میان سال‌های 488 تا 498 قمری بر عهده داشت.

به هر روی، حکومت سلجوقی نیز همانند دیگر خاندان‌های حاکم غروبی داشته و واپسین پادشاه سلجوقی، طغرل سوم نامیده می‌شد که در سال 571 هجری بر تخت نشست. در نبردی که به سال 590 هجری میان وی و علاء الدین تکش خوارزمشاهی روی داد، وی در حال مستی گرزش را به پای اسب خود کوبید و او به همراه اسب غلطیدند و در ادامه، سَر طغرل سوم را از تن جدا کرده و او را به قتل رساندند. با قتل طغرل سوم سلجوقی (طغرل بن ارسلان بن محمد بن ملکشاه سلجوقی)، دولت سلجوقیان به فرجام رسید و این دوران در تاریخ ایران نیز تمام شد. با از میان رفتن سلجوقیان، دولت خوارزمشاهیان بر سرکار آمده و بر اوضاع مسلط شدند؛ آخرین سلسله پیش از حمله سهمگین مغول به سرزمین‌های اسلامی و اشغال ایران و دیگر سرزمین‌ها بدست مغولان. (فرهنگ و هنر ایران در عصر سلجوقی، ص 263).

خلاصه سخن آنکه عصر سلجوقی دورانی ارزنده در حمایت از علم، توسعه‌ی دانش و فرهنگ به شمار رفته که از برترین جلوه‌های این علم دوستی، تأسیس مدرسه نظامیه در بغداد و به تاسی آن، مدارس نظامیه در مناطقی همچون بلخ، نیشابور و... است. در این دوران ادب پارسی نیز مورد حمایت قرار گرفت و نویسندگان و شاعران برجسته‌ای همچون بیهقی، ناصر خسرو قبادیانی، سنایی و... در این عصر می‌زیستند. غزالی نیز از زمره دانشمندان بزرگ و نامدار در این عصر محسوب می‌شود؛ اگر چه در این عصر، تعصب‌هایی نیز از سوی بزرگان این سلسله حکومتی دیده شده و رفتارهای خشونت آمیز و نابخردانه‌ای نیز از سوی شاهان این سلسله در تاریخ گزارش شده است. (همچون دستور عجولانه و نادرست ملکشاه در کور کردن دو پسرش) اما در مجموع، دورانی تمدن ساز و مؤثر در گسترش فرهنگ و علم بوده و گواه آن، خیل گسترده‌ای از دانشمندان، شاعران، نویسندگان و... است که در این دوران زیسته و بسترِ پیشرفتشان فراهم شد و توانستند در توسعه علم و تمدن، نقش آفرین باشند و بر صفحات علم و فرهنگ، بیفزایند.

فهرست منابع

1- حلمی، کمال الدین، السلاجقه فی التاریخ و الحضاره، کویت، دار البحوث العلمیه 1975

2- زرین کوب، عبد الحسین، ارزش میراث صوفیه، انتشارات امیر کبیر 1392

3- کلوزنر، کارلا، دیوانسالاری در عهد سلجوقی، ترجمه: یعقوب آزند، انتشارات امیرکبیر 1381

4- گودینی، محمد جواد، بررسی زندگانی ابوفراس حمدانی و تأملی بر اشعارش، قم، نشر ماندگار 1401

5- نجاری سهل آبادی، محمد، فرهنگ و هنر ایران در عصر سلجوقی، مؤسسه خاتم 1397