ضرورت رفع موانع شکل‌گیری تولید دانش‌بنیان در قوای مقننه و مجریه
حرکت به سمت تولید دانش‌بنیان یک انتخاب نیست یک ضرورت برای کشور است
یک کارشناس مسائل اقتصاد ایران درباره شعار سال 1401 گفت: حرکت به سمت تولید دانش‌بنیان دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت است. محدودیت منابع و انرژی در آینده نه‌چندان دور، دنیا و کشور ما را نیز دچار چالش خواهد کرد. آنچه در تولید دانش‌بنیان باید به عنوان شاخص تلقی شود، میزان ارزش افزوده‌ای است که از محل دانش بر تولید کشور اضافه شده است. نهاد راهبری صنعت در کشور ما، چه در دولت و چه در قوه مقننه، خود بخشی از موانع شکل‌گیری تولید دانش‌بنیان است. امکان ورود بنگاه‌های کوچک به حوزه دانش‌بنیان فراهم شود
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، بیش از یک دهه از نام‌گذاری سال‌ها با عناوین اقتصادی از سوی رهبر معظم انقلاب می‌گذرد، حدود چهار سال از این نامگذاری‌ها نیز مستقیما به مساله تولید مرتبط بوده است، در این سال‌ها دولتمردان تا حدودی موفق به اجرای برنامه‌های خود در زمینه شعار سال شده‌اند، اما هنوز در رسیدن به اهداف تعیین شده فاصله زیادی وجود دارد.
رضوی پور، کارشناس مسائل اقتصاد ایران در خصوص شیوه های تحقق شعار سال 1401 معتقد است: حرکت به سمت تولید دانش‌بنیان دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت است. محدودیت منابع و انرژی در آینده نه‌چندان دور، دنیا و کشور ما را نیز دچار چالش خواهد کرد. بشریت چاره‌ای جز تمسک به دانش برای مواجهه با این چالش‌ها نخواهد داشت. بنگاه‌های کوچک و متوسط بخش بزرگی از شبکه تولید و فعالیت اقتصادی را در کشورمان تشکیل می‌دهند. اما معمولاً بنگاه‌های کوچک امکان ورود به حوزه دانش‌بنیان، و یا امکان سازماندهی یک زنجیره‌ی ارزش، و یا امکان دسترسی به بازارهای بین المللی را ندارند. بنابراین وظیفه دولت است که این دسترسی را فراهم کند. مشارکت سازمان‌های توسعه‌ای دولت در تحقیق و توسعه و دستیابی به فناوری؛ طراحی و تکمیل زنجیره ارزش؛ و شناسایی و توسعه بازار، می‌تواند رشد اقتصادی چشمگیری با تکیه بر بخش خصوصی با محوریت بنگاه‌های کوچک و متوسط ایجاد کند. چنین سازوکاری می‌تواند حلقه اتصال تولید دانش‌بنیان و تولید اشتغال‌آفرین باشد.
در ادامه گفت‌و‌گوی فارس با سید حسین رضوی‌پور را در این‌باره می‌خوانید:
فارس: شعار سال 1401، یعنی «تولید؛ دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین» در ادامه شعارهای سال‌های پیشین همچنان به موضوع تولید توجه ویژه‌ای دارد، به نظر شما شعار امسال چه تمایزی با سال‌های گذشته دارد و اقدامات دولتمردان در خصوص تحقق این شعار باید چه تفاوتی با ادوار گذشته داشته باشد؟
رضوی پور: این که بیش از یک دهه، تمرکز شعارهای انتخاب شده برای سنوات متمادی بر موضوع تولید بوده است به خوبی نشان می دهد که مسئله تولید، مسئله‌ی کلیدی و راهبردی برای همه مسائل کشور است. به عبارتی تا تولید رشد نکند نمی‌توانیم بر مشکلات اقتصادی و اجتماعی دیگر فائق آییم. اما رشد در تولید، خود مستلزم اتخاذ مجموعه‌ای از اقدامات و برنامه‌هاست که باید بتوانند هماهنگ با یکدیگر به اجرا گذاشته شوند. در همین راستا، مقام معظم رهبری هر سال به وجوهی از الزامات تولید که لازم است به آنها توجه جدی شود، اشاره می‌کنند و آن را سرلوحه کار قرار می دهند. به عنوان مثال، مانع زدایی که در سال 1400 مورد توجه قرار گرفته، امروز و در آغازین روزهای سال 1401 منجر به راه‌اندازی سامانه تسهیل صدور مجوز در وزارت اقتصاد شده است که اقدامی شایسته تقدیر است؛ اگرچه هنوز تا به نتیجه رساندن این قبیل اقدامات راه درازی پیش رو مانده است.
شعار سال 1401 نیز مخاطبان را به توجه به دو رویکرد راهبردی در افزایش تولید توصیه می‌کند: «توجه به رشد تولید از محل به کار بردن دانش در تولید» و «توجه به رشد تولید از طریق به کارگیری نیروی انسانی و اشتغال‌آفرینی»؛ برای این که این دو را بهتر درک کنیم، لازم است نقطه مقابل را به خوبی بشناسیم.
* برخی شیوه های حمایت از تولید منجر به رشد آن نشده است
فارس: منظورتان از نقطه مقابل این دو رویکرد که مبتنی بر شعار سال 1401 است، چیست؟
رضوی پور: در سال‌های اخیر، اغلب رشد تولید از محل ایجاد و تقویت رانت‌های تولیدی در دستور کار قرار گرفته است. به عنوان مثال، افزایش تولید از محل ارزان کردن گاز خوراک پتروشیمی‌ها، منجر به صرفه اقتصادی برای صنعت پتروشیمی از محل رانت انرژی ارزان در رقابت با سایر تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی شده است. اما این شیوه رشد در تولید، نه تنها منجر به افزایش دانش فنی تولید محصولات پتروشیمی در کشور نشده و انگیزه رشد بهره‌وری در تولید این محصولات و سازماندهی تولید رقابت‌پذیر را از بین می‌برد، بلکه منافع این شیوه‌ی تولید نیز عاید جامعه‌ای محدود از شاغلان این صنعت، و یا نهایتاً صاحبان سهام شرکت‌های پتروشیمی شده است. اما اگر سرمایه‌گذاری صورت گرفته در حوزه پتروشیمی، منجر به توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی می‌شد و یا این که همین میزان سرمایه‌گذاری در حوزه‌های نیروی‌کار برتری نظیر کشاورزی مکانیزه و آبیاری نوین صورت می‌گرفت، می‌توانست منجر به اشتغال بیشتر و پایدارتری شود، بدون آن که به رانت انرژی ارزان متکی و وابسته باشد. بنابراین یکی از ابعاد شعار امسال، توجه به رشد تولید در حوزه‌هایی است که یا بر پایه رشد فناوری و به کار بستن دانش تخصصی محقق شود و یا منجر به افزایش هرچه بیشتر اشتغال شود و برخورداری‌های بخش بزرگتری از جامعه را تامین می‌کند.
* ارزش افزوده ایجاد شده توسط شرکت های دانش بنیان مورد توجه قرار بگیرد
فارس: آمارها و ارقامی که در خصوص رشد تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان داده می‌شود، نشان دهنده رشد خوبی است که در این زمینه در سال‌های گذشته حاصل شده است. شما رشد تولید دانش‌بنیان را در کشور چگونه ارزیابی می‌کنید؟
رضوی پور: رشد تولید دانش‌بنیان را نباید با رشد تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان خَلط کرد. این که برای شرکت‌های دانش‌بنیان تسهیلاتی ایجاد کنیم، و سپس برای این اخذ تائیدیه شرکت دانش‌بنیان صف ایجاد کنیم و برخی را به این صفت متصل کنیم و از نعمات دانش‌بنیان بودن برخوردارشان کنیم، متاسفانه گاهی جای هدف را، که افزایش تولید دانش‌بنیان است گرفته است. آنچه در تولید دانش‌بنیان باید به عنوان شاخص تلقی شود، میزان ارزش افزوده‌ای است که از محل دانش بر تولید کشور اضافه شده است. ما در حالی در کشور از رشد تولید دانش‌بنیان سخن می‌گوییم که متوسط سهم واحدهای تحقیق و توسعه از هزینه‌ی کل تولید در کشور ما از متوسط جهانی بسیار پایین‌تر است، و همچنین نرخ بیکاری در افراد تحصیل‌کرده از نرخ بیکاری در افراد فاقد تحصیلات دانشگاهی بیشتر است. این یعنی نه تنها حجم بالایی از تولید در کشورمان مبتنی بر دانش تخصصی آموخته شده در دانشگاه‌ها سازماندهی نشده است (و یا شاید دانشگاه‌ها نیز برآورده‌کردن نیاز تولید را در دستور کار قرار نداده‌اند) بلکه هنوز هم تحقیق و توسعه بخش مهم و اثرگذاری از سازماندهی تولید در کشور نیست. در چنین شرایطی، سرمایه‌گذاری دولت در تولید دانش‌بنیان نیز منجر به ایجاد یک نظام تولید دانش‌بنیان دولتی و وابسته به تخصیص منابع رانتی شده است. این شیوه‌ی حمایت از تولید دانش‌بنیان، با کاهش توان سرمایه‌گذاری دولت در این حوزه، توان بقا و رقابت خود را از دست خواهد داد.
* باید به فکر فتح بازارهای جهانی در محصولات دانش بنیان باشیم
فارس: یعنی از نظر شما این شیوه حمایت از تولید دانش‌بنیان ناموفق است و نباید استمرار یابد؟
رضوی پور: خیر. بنده معتقدم این شیوه در برخی موضوعات لازم است؛ ولی برای تحقق آنچه که به دنبال تحقق آن هستیم کافی نیست. اجازه بدهید توضیحی بدهم. شاید بتوان حوزه‌های دانش‌بنیان در تولید را به دو گروه کلی تقسیم کرد. یک گروه، محصولاتی هستند که بخشی از زنجیره ارزش تولیدات فعلی داخلی هستند، ولی تا به امروز از خارج از کشور تامین می‌شده‌اند. حالا بنا بر ضرورتی نظیر وجود تحریم، دشواری دسترسی به کالای خارجی، یا هزینه‌بر بودن آن، و یا ضرورت درونی‌سازی زنجیره ارزش، می‌خواهیم این کالاها یا قطعات را در داخل کشور تولید کنیم و نیاز داخلی به این قطعات را مرتفع کنیم. این یک گروه، گروه دیگر هم کالاها یا محصولاتی هستند که در دنیای امروز مشابهی ندارند و ما می‌خواهیم با توسعه دانش، محصولی جدید را وارد بازارهای جهانی کنیم. مهمترین تفاوت این دو نوع محصول دانش‌بنیان، گستره بازار هدف آنها است. بازار بزرگ جهانی و یافتن جایگاهی در آن؛ و یا بازار محدود ایران و جایگزین کردن تولید ایرانی به جای قطعات و تولیدات خارجی.
این دسته‌بندی، ما را با دو راهبرد متفاوت روبرو می‌کند. راهبرد اول، حمایت دولت از تولید جایگزین قطعات و محصولات خارجی است. خصوصاً با توجه به شرایط تحریمی کشور، این راهبرد بسیار حیاتی و اجتناب‌ناپذیر است. اما نباید فراموش کرد که زیست‌بوم طراحی شده برای این نوع از تولیدات دانش‌بنیان به شدت وابسته به حمایت دولتی است و نمی‌تواند بدون تزریق دائمی منابع دولتی، استمرار یابد. بنابراین این شیوه‌ی حمایتی باید صرفاً متناظر با اولویت‌ها و نیازهای ضروری دولت در حوزه‌هایی اتخاذ شود که برای کشور در شرایط تحریمی موجود موضوعیت و فوریت دارند.
* باید چند بنگاه پیشرو با نگاه رقابت جهانی ایجاد شود
فارس: دسته دومی از تولیدات دانش بنیان که باید مورد توجه قرار بگیرد چگونه خواهد بود؟
رضوی پور: اما دسته دوم، تولید برای بازارهای جهانی است که نه تنها باید بتواند محصولی رقابت‌پذیر و نو به بازار عرضه کند بلکه باید بتواند این نو بودن و پیشگامی را به طور مستمر حفظ کند. حمایت‌های دولتی از این حوزه عموماً نه می‌تواند هزینه‌های هنگفت تحقیق و توسعه در این زمینه‌ها را تامین کند و نه می‌تواند ضامن تداوم بقا و رقابت این گونه محصولات شود. به نظر می رسد تنها راه رشد چشمگیر تولید دانش‌بنیان در کشور، راه انداختن چند بنگاه پیشرو با نگاه به بازار جهانی است، زیرا تنها این نگاه است که می‌تواند با توجه به مقیاس بزرگ تولید، هزینه‌های تحقیق و توسعه متناسب با تولید دانش‌بنیان را به منظور حرکت در مرزهای فناوری و دانش تامین کند، این امر با زیست بوم فعلی که برای بنگاه‌های دانش‌بنیان تولیدکننده‌ی محصولات جانشین واردات طراحی شده است قابل تحقق نیست بلکه نیازمند زیرساخت‌های دیگری است. وجود یک راهبرد تجاری معقول و قابل اجرا، طراحی راهبرد صنعتی متناسب و متناظر با آن، و بازآرایی نقشه جامع علمی کشور بر اساس نیازهای راهبردی آن، می‌تواند برخی از نیازهای دست یافتن به چنین بنگاه‌هایی را فراهم آورد. اصلاح نهاد راهبری صنعت در کشور نیز از دیگر ارکان مهم تحقق این امر است. قویاً معتقدم نهاد راهبری صنعت در کشور ما، چه در دولت و چه در قوه مقننه، خود بخشی از موانع شکل‌گیری تولید دانش‌بنیان است. سازمان‌های توسعه‌ای کشور از نقش‌آفرینی توسعه‌ای به نقش‌آفرینی بنگاه‌داری تغییر نقش داده‌اند. بدون این بازآرایی نهادی امکان تحقق تولید دانش‌بنیان با مقیاسی که عرض شد، قابل تصور نیست.
* تولید دانش بنیان در شرایط فعلی کشور یک انتخاب نیست
فارس: آیا توسعه تولید دانش‌بنیان، موجب تکیه هر چه بیشتر به سرمایه و فناوری در تولید و کاهش استفاده از نیروی انسانی در آن نخواهد شد؟ اگر چنین است چگونه می‌توان به صورت توأمان به سمت افزایش تولید دانش‌بنیان و افزایش اشتغال حرکت کرد؟
رضوی پور: حرکت به سمت تولید دانش‌بنیان دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت است. محدودیت منابع و انرژی در آینده نه‌چندان دور دنیا و کشور ما را نیز دچار چالش خواهد کرد، بشریت چاره‌ای جز تمسک به دانش برای مواجهه با این چالش‌ها نخواهد داشت.
به عنوان یک مثال روشن، می‌توان به استفاده از فناوری‌های نوین و توسعه‌ی کاربرد دانش در کشاورزی اشاره کرد. چالش و بحران آب در کشورمان، ضرورت بهره‌برداری بهینه از منابع محدود موجود را متذکر می‌شود. در عین حال ارزانی و یارانه‌ای بودن آب کشاورزی، زمینه‌ی مشارکت کشاورزان در سازماندهی تحقیق و توسعه در کشاورزی را از میان برده است. بخش دولتی نیز باوجود برخورداری از سازمان توسعه‌ای بزرگی به نام سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، توفیق چندانی در دانش‌بنیان کردن تولید کشاورزی در کشور نداشته است. ایجاد بنگاه‌های بزرگی برای سازماندهی تولید محصولات دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی، نظیر کشت مکانیزه برخی میوه‌ها با هدف صادرات، در چنین شرایطی کاملاً ضروری به نظر می‌رسد. در صورت راه اندازی چنین بنگاه‌هایی زمینه‌ی اشتغال مولد و ماندگار نیروی کار در بخش کشاورزی با بهره‌وری بسیار بالاتر نیز فراهم می‌شود.
* امکان ورود بنگاه‌های کوچک به حوزه دانش‌بنیان فراهم شود
فارس: برای این که دولت بتواند در تحقق شعار سال نقش داشته باشد، باید چه رویکردی را در پیش بگیرد؟
رضوی پور: راه حل دیگر، توجه به ضرورت نقش‌آفرینی دولت در ایجاد زیرساخت دانشی برای بنگاه‌های کوچک و متوسط است. همان طور که می‌دانید بنگاه‌های کوچک و متوسط بخش بزرگی از شبکه تولید و فعالیت اقتصادی را در کشورمان تشکیل می‌دهند. اما معمولاً بنگاه‌های کوچک امکان ورود به حوزه دانش‌بنیان، و یا امکان سازماندهی یک زنجیره‌ی ارزش، و یا امکان دسترسی به بازارهای بین المللی را ندارند بنابراین این وظیفه‌ی دولت است که این سه مهم را، که عموماً برای تحقق مستلزم بزرگی مقیاس تولید هستند، برای بنگاه‌های کوچک و متوسط فراهم آورد. مشارکت سازمان‌های توسعه‌ای دولت در تحقیق و توسعه و دستیابی به فناوری؛ طراحی و تکمیل زنجیره ارزش؛ و شناسایی و توسعه بازار، می‌تواند رشد اقتصادی چشمگیری با تکیه بر بخش خصوصی با محوریت بنگاه‌های کوچک و متوسط ایجاد کند. چنین سازوکاری می‌تواند حلقه‌ی اتصال تولید دانش‌بنیان و تولید اشتغال‌آفرین باشد.
فارس: با تشکر از توضیحات شما درباره این موضوع.
انتهای پیام /
شما می توانید این مطلب را ویرایش نمایید
این مطلب را برای صفحه اول پیشنهاد کنید اقتصاد دانش بنیان تولید دانش بنیان تولید اشتغال آفرین سید حسین رضوی پور کارشناس مسائل اقتصاد ایران این خبر توسط افراد زیر ویرایش شده است