طرح آمایش سرزمین را جدی بگیریم

برنامه اسناد ملی و استانی با عنوان آمایش سرزمین در قالب جزو یک بند الف ماده 26 قانون برنامه ششم توسعه بعد از سال‌ها بحث و بررسی به تصویب رسید. تصویب این برنامه راهبردی از سال 1394 سرآغاز امیدی شد برای رقم خوردن مشارکتی‌ترین برنامه توسعه تا به این ترتیب برنامه راهبردی برای بازآرایی فعالیت‌های متنوع اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، جمعیت براساس زیرساخت‌های شهری و استانی تدوین و اجرایی شود. براساس این برنامه قرار بود برنامه‌های توسعه‌ای با تکیه بر فرصت‌ها، ظرفیت‌ها و توان سرزمین تدوین شود تا تحولات اساسی برای پیشگیری از تخلیه روستاها و جلوگیری از رشد «حاشیه‌نشینی» در کلانشهرها رقم خورد؛ به‌عبارت دیگر برپایه این طرح کلان که قرار است تنظیم‌کننده بهینه رابطه انسان و فعالیت در قلمرو سرزمینی باشد، باید سیاست‌ها و برنامه‌های اجرایی کشور براساس مطالعات، بررسی‌ها و رهیافت‌های متخصصان و کارشناسان تدوین و تصویب شوند. به‌گفته بسیاری از کارشناسان تنها در این صورت است که جانمایی جمعیتی می‌تواند هماهنگ و متناسب با توان اکولوژیک و ظرفیت پهنه سرزمینی اجرایی شود.

براساس هدف‌گذاری طرح آمایش سرزمین، قرار است با بهره‌گیری از توان تخصصی طیف وسیعی از کنشگران، فعالان، کارشناسان و صاحب‌نظران، ضمن بررسی و مطالعه توان اکولوژیک و ظرفیت برد طرح‌های اجرایی، افق توسعه‌یافتگی کشور در همه بخش‌ها از جمله آب، صنعت، معدن، کشاورزی، سکونتگاهی، گردشگری، علم و فناوری، بهداشت و درمان، انرژی، حمل‌ونقل، ارتباطات سیاسی و بین‌المللی و... ترسیم و اجرایی شود.

به‌بیانی دیگر، در این طرح کلان و زیربنایی که جامع‌نگری، توزیع متوازن و هماهنگ تمامی فعالیت‌های اقتصادی - اجتماعی در پهنه سرزمین از مهم‌ترین ویژگی‌های آن است، میزان تاثیر و نقش‌آفرینی عوامل متعدد برای زندگی بهتر و تعامل بیشتر انسان با طبیعت بر مبنای 3 مولفه جمعیت - سرمایه - منابع طبیعی و محیطی یک منطقه یا سرزمین در نظر گرفته می‌شود. همچنین در پرتو رعایت دقیق مفاد این برنامه بنیادین، هر پروژه اجرایی ضمن تامین نیازهای حیاتی و زیرساخت زندگی جمعیت ساکن، باید به نیازهای امنیتی، تاب‌آوری در مقابل حوادث طبیعی و تعامل جمعیت‌های انسانی با محیط نیز پاسخ دهد.

این موارد در حالی تصویب شد که باوجود تدوین و اجرای سیاست‌های طرح آمایش سرزمین برای برخی از استان‌های کشور هنوز هم هماهنگی‌های لازم برای اجرای این طرح در بین بسیاری از تصمیم‌سازان برنامه‌های توسعه‌ای وجود ندارد، این در حالی است که امید می‌رفت راهبردهای کلان طرح آمایش سرزمین برای رهایی از بسیاری از نابسامانی‌ها، محرومیت‌ها، عدم تعادل‌ها، نبود توازن‌ها و تعارض‌ها در اجرای طرح‌های توسعه‌ای به کار گرفته شود. با این همه شواهد حاکی از آن است که هدف‌های در نظر گرفته شده در برنامه آمایش سرزمین چندان جدی گرفته نشده و شاخص‌ترین رهاورد این بی‌توجهی‌ها بروز مشکلاتی مانند توسعه حاشیه‌نشینی در کشور است؛ تا آنجا که براساس اخبار منتشرشده وجود حدود 13 میلیون حاشیه‌نشین در کشور حاکی از بی‌توجهی عمیق به مسئله آمایش سرزمین در کشور است. گفته‌های رئیس سازمان مدیریت بحران در استان گلستان، شاهدمثالی در این زمینه و بیانگر آن است که اجرای طرح آمایش سرزمین تا امروز سرانجامی نداشته و موجب شده برخی روستاهای کشور هر روز خالی‌تر از جمعیت شوند.

بی‌توجهی به جانمایی جمعیتی براساس آمایش سرزمین و برقراری تعادل و توازن جمعیتی براساس زیرساخت های شهری باعث برهم خوردن تعادل توزیع ثروت و اشتغال در استان‌های کشور شده است. تمرکز فعالیت‌های اقتصادی در پایتخت یا کلانشهرها شاهدی بر این مدعاست. همین امر نشان می‌دهد توجه برنامه‌ریزان و مدیران اجرایی به بقیه نقاط کشور کمتر بوده و سبب شده روستاها هر روز خالی‌تر شوند و این مهاجرت بی‌رویه، پیامدی جز سیل جمعیت روستایی در حاشیه شهرها نداشته است.

دیگر پیامدهای ناشی از بی‌توجهی به مسئله مهم آمایش سرزمین، متورم شدن پیکره دولت بدون توجه به برنامه‌ریزی‌های راهبردی در راستای طرح آمایش است؛ به‌طوری که به‌گفته رئیس سازمان مدیریت بحران، از 82 میلیون نفر جمعیت ایران، حدود 4.5 میلیون نفر در مجموعه دولت فعالیت دارند، این در حالی است که در کشوری مانند چین با یک میلیارد نفر جمعیت، تنها حدود 800 هزار نفر به‌نوعی عضو خانواده دولت هستند.

نکته مهم در این زمینه آن است که دولت چین، ارائه خدمات به مردم را در قالب دولت الکترونیک به اجرا در آورده و از حجیم شدن پیکره دولت کاسته و ما نیز باید به این سمت برویم.

باور کنیم جدی گرفتن و توجه عمیق و مصرانه به اجرای طرح آمایش سرزمین می‌تواند ضمن متوقف کردن روند مهاجرت از روستاها، مانع از گسترش پدیده حاشیه‌نشینی در شهرها شود.

برای تحقق این مهم توجه به چشم‌انداز و راهبردهای طرح آمایش سرزمین از جمله الزاماتی است که می‌تواند به ارزیابی نظام‌مند قلمروهای مناسب و نامناسب توسعه در فعالیت‌های صنعتی، معدنی، کشاورزی و گردشگری بپردازد. اجرای طرح آمایش سرزمین مهم‌ترین ضرورتی است که باتوجه به عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی می‌تواند کشور را به‌سوی پایداری توان سرزمینی با هدف تامین نیازهای جامعه رهنمون سازد؛ بنابراین باتوجه به تدوین برنامه هفتم توسعه باید به جایگاه اجرای طرح آمایش سرزمین نیز توجه ویژه‌تری داشت.