ظلم به آزادی بیان؟ قرآن و قانون اساسی چه می‌گویند

"الا تطغوا فی‌المیزان"! علیه موازین و قواعدِ طبیعی و اجتماعی و اخلاقی طغیان نکنید وگرنه دچار عسر و فلاکت می‌شوی: و ماده.... قانون اساسی بعنوان میثاق ملت و دولت است اقدام نمایند، صرفنظر از طرح وبررسی، تصویب یا عدم تایید قوانین این چنینی "محدود"کننده آزادی بیان و "محرک‌"فعلی نسل جوان و اندیشمند جامعه، آنچه امروز مطابق قاعده"اهم و مهم "درد امروز ملت است به نظر"فقر"و "گرانی"و "تورم "و "تبعیض"و"اختلاس"و..... نهایتا تلاش برای اصلاح این مشکلات وو"توسعه" می باشد که وکلای ملت در مجلس با لحاظ صرفه و صلاح و غبطه موکلین در مقام امین باید به آن بپردازند و نه تهدید و تحدید آزادی بیان که تخطئه آن ماحصلی جز تعطیلی دموکراسی و تضارب آرای و تضاد افکار نبوده و نمی باشد.

به هر حال آزادی بیان و حدود و قیود آن در اصل 24 قانون اساسی انعکاس یافته است و مطابق آن نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند، به طوری که این اصل موجبات ارتقاء سطح پاسخگویی و تکریم جایگاه والای رسانه‌های سمعی و بصری را فراهم آورده است. بر این بنیاد با وجود ازادی در بیان است که می توان آراء و نظرات و اندیشه های مختلف را شنید و شناخت. رسیدن به این مفهوم به معنای واقعی آنچنان مهم شمرده می شود که در اعلامیه حقوق بشر، این ویژگی به عنوان یکی از آرمانهای بشریت شناخته نام برده شده است.

از منظر حقوق عمومی منظور از آزادی بیان آن است که در یک جامعه، ابزارهای محدودکننده ناعادلانه برای بیان نظرات افراد وجود نداشته باشد. به عنوان مثال اگر طرحی مانند فوق در مجلس مطرح شود که انتقاد به روال‌های اداری و اجتماعی را جرم‌انگاری کند، این قانون ابزاری ناعادلانه جهت محدود کردن آزادی بیان افراد خواهد بود.

البته آزادی بیان تنها به معنای آزادی کلام و بیان و گفتن و شنیدن نیست بلکه حق دسترسی به اطلاعات، حق دسترسی به تکنولوژی‌های جدید اطلاع‌رسانی از جمله اینترنت، حق آزادی بیان در قالب آثار ادبی و هنری، حق آزادی مطبوعات و تبلیغات تجاری، نیز در زمره مصادیق آزادی بیان می باشند که از منظر قانون به آن اشاره خواهد شد

اول - آزادی بیان در قرآن

بین منابع اسلامی، در قرآن نیز آزادی بیان مورد اشاره قرار گرفته است و بسیاری از اندیشمندان اسلامی سوره الرحمان را در ارتباط با آزادی بیان در قرآن می دانند. خداوند دراین سوره می فرماید که: «خدای رحمان قرآن را یاد داد، انسان را آفرید و به او بیان آموخت. اما آزادی بیان نیز بدون محدودیت و شرایط ممکن نیست، زیرا در اینصورت اسباب نقض حقوق دیگران را فراهم می کند

دوم‌- آزادی بیان در قانون اساسی

قانون اساسی ما نیز با الهام از قرآن کریم، به لحاظ ارزش و اهمیت آن اصل آزادی بیان و عقیده را بشرح مندرج در اصل 23‌ام قانون اساسی مبنی بر اینکه: «تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ‌کس را نمی‌توان به صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مواخذه قرار داد.» و اصل 24 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بیان می‌شود که: «نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند، مگر آن که مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشند. تفصیل آن را قانون معین می‌کند.» تصویب نموده است طبیعتا وقتی مطبوعات که میزان تاثیرگذاری آنان به مراتب بیش از ابراز عقیده اشخاص است، در بیان مطالب و نقدهای خود آزادند، دیگر افراد عادی نیز به طریق اولی آزاد خواهند بود. گرچه این اصل دو محدودیت را برای این اصل اعمال کرده که بیشتر به آنها خواهیم پرداخت

سوم _آزادی بیان در منشور شهروندی

دولت جمهوری اسلامی که بحمدالله پس از سالها تلاش و کوشش منشوری تحت عنوان منشور حقوق شهروندی در سال 1395 تصویب و ابلاغ کرد. مواد 25 الی 29 این منشور به کرات به حق آزادی بیان اختصاص داشته.

ماده 25- شهروندان از حق آزادی اندیشه برخوردارند. تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ‌کس را نمی‌توان به‌صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مؤاخذه قرار داد.

ماده 26- هر شهروندی از حق آزادی بیان برخوردار است. این حق باید در چارچوب حدود مقرر در قانون اعمال شود. شهروندان حق دارند نظرات و اطلاعات راجع به موضوعات مختلف را با استفاده از وسایل ارتباطی، آزادانه جستجو، دریافت و منتشر کنند. دولت باید آزادی بیان را به‌طور خاص در عرصه‌های ارتباطات گروهی و اجتماعی و فضای مجازی ازجمله روزنامه، مجله، کتاب، سینما، رادیو، تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی و مانند این‌ها طبق قوانین تضمین کند.

ماده 27- شهروندان حق دارند اندیشه، خلاقیت و احساسِ خود را از طرق مختلف آفرینش فکری، ادبی و هنری با رعایت قوانین و حقوق دیگران بیان کنند. ماده 28- شهروندان از حق نقد، ابراز نارضایتی، دعوت به خیر، نصیحت در مورد عملکرد حکومت و نهادهای عمومی برخوردارند. دولت موظف به ترویج و گسترش فرهنگ انتقادپذیری، تحمل و مداراست.

ماده 29- دولت از آزادی، استقلال، تکثر و تنوع رسانه‌ها در چارچوب قانون حمایت می‌کند. هیچ مقامی حق ندارد برخلاف موازین قانونی برای انتشار یا عدم انتشار اطلاعات یا مطالب درصدد اعمال فشار بر مطبوعات و سایر رسانه‌ها برآید یا به سانسور یا کنترل نشریات و سایر رسانه‌ها مبادرت نماید.

چهارم_آ زادی بیان در قوانین بین المللی

آزادی بیان در اسناد بین‌المللی مختلف بین الملی خاصه ماده 19 اعلامیه حقوق بشرمبنی بر اینکه «هر انسانی محق به داشتن آزادی عقیده و [آزادی] بیان است؛ و این حق شامل آزادی داشتن باور و عقیده‌ای بدون [نگرانی] از مداخله [و مزاحمت]، و حق جستجو، دریافت و انتشار اطلاعات و افکار از طریق هر رسانه‌ای بدون ملاحظات مرزی است.» و ماده 19 میثاق حقوق مدنی و سیاسی "هیچ کس را نمی‌توان به مناسبت عقایدش مورد مزاحمت و اخافه قرار داد. هر کس حق آزادی بیان دارد. این حق شامل آزادی تفحص و تحصیل و اشاعه اطلاعات و افکار از هر قبیل بدون توجه به سر حدات، خواه شفاهاً یا به صورت نوشته یا چاپ یا به صورت هنری یا به هر وسیله دیگر به انتخاب خود می‌باشد. اعمال حقوق مذکور در بند 2 این ماده مستلزم حقوق و مسئولیت‌های خاص است و لذا ممکن است تابع محدودیت‌های معینی بشود که در قانون تصریح شده و برای امور ذیل ضرورت داشته باشد:

الف - احترام حقوق با حیثیت دیگران.

ب - حفظ امنیت ملی یا نظم عمومی‌یا سلامت یا اخلاق عمومی.

ماده 23 اعلامیه حقوق بشر اسلامی "هر انسانی حق دارد نظر خود را به هر شکلی که مغایر با اصول شرعی نباشد، آزادانه بیان دارد. هر انسانی حق دارد برای خیر و نهی از منکر بر طبق ضوابط شریعت اسلامی دعوت کند. تبلیغات یک ضرورت حیاتی برای جامعه است و سوءاستفاده و سوءاستعمال آن و حمله به مقدسات و کرامت انبیا یا به کارگیری هر چیزی که منجر به ایجاد اختلال در ارزش‌ها یا متشتت شدن جامعه یا زیان یا متلاشی شدن اعتقاد شود، ممنوع است. برانگیختن احساسات قومی یا مذهبی و یا هر چیزی که منجر به برانگیختن هر نوع حس تبعیض نژادی گردد، جایز نیست. بنابراین از آنجایی که کشور ایران عضوی از اعضا سازمان ملل متحد است و دولت ایران در سال 1327 در جریان تصویب این اعلامیه از جمله رای دهندگان مثبت به آن بود. در سال 1347 نیز بدون هیچگونه پیش شرطی میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی را امضا و در سال 1354 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسانده است،

درکنار اسناد فوق در سطح منطقه‌ای حقوق بشر نیز اسناد مهمی نظیر ماده 4 اعلامیه آمریکایی حقوق و وظایف بشر (1948) ماده 13 کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر (1969) ماده 10 کنوانسیون اروپایی حقوق بشر (1950) و ماده 9 منشور آفریقایی حقوق بشر و ملتها (1981 ضمن به رسمیت شناختن حق آزادی بیان مقرراتی را درباره این حق تدوین نموده‌اند.

بنابراین در مقام نتیجه باید گفت:

اولا_ در کنار قوانین داخلی که آزادی بیان را در زمره حق طبیعی افراد تبین نموده است، ماده 19 میثاق ضمن به رسمیت شناختن حق آزادی بیان برای «هرکس» در بند2 میثاق به برخی از اشکال بیان هم اشاره نموده و آنها را به عنوان مصادیق تحت پوشش حق حیات مورد حمایت قرار داده است. در این میان جستجو و تحصیل اطلاعات و سپس انتشار آنها یا در واقع اظهار آنها به عنوان دو مصداق بارز از جلوه‌های این حق مورد حمایت قرار گرفته است لذا بخاطر عضویت در این میثاق ملزم به اجرا و احترام به مفاد آن به طور کامل می باشد

ثانیا - در تبیین دیدگاه قرانی نیز اندیشمندان اسلامی معتقدند که؛

الف) در قرآن کریم حدود 300 آیه مردم را به تفکر و تعقل ترغیب نموده است.

ب) در قرآن تحمیل عقیده بر اساس زور و اجبارلَا اِکرَاهَ فِی الدِینِ منع شده است.

ج) جستجو و دریافت اطلاعات لازم به عنوان جلوه‌ای از حق آزادی بیان در جهت تبیین اصل امر به معروف و نهی از منکر و آزادی انتقاد بیان شده است. با این وصف امر به معروف و نهی از منکر در آیات توبه / 71؛ آل عمران / 110، حج / 41. یکی از تکالیف شرعی است که بر اساس آن هر مسلمانی حق انتقاد از رفتار دیگران و دعوت آنها با کار نیک را دارد و لازمه چنین تکلیفی داشتن حق آزادی بیان است.

د) به دلالت دستورالعمل جدید حمایت از گزارشگری فساد که اواخر تابستان سال 1401 در دولت آقای ریسی منتشر شده (سوت زنی)، گزارشگران فساد می‌توانند اعم از هر شخص حقیقی یا حقوقی، اعم از کارکنان وزارت اقتصاد و دستگاه‌های تابعه و عموم مردم و تشکل‌های مردمی که باشند، اطلاعات مربوط به فساد را از طریق سامانه سوت زنی وزارت اقتصاد و یا صندوق دریافت گزارش و اسناد به صورت فیزیکی ارائه دهند. به نظر تهدید آزادی بیان در تعارض با این دستورالعملی است که هنوز مهر آن در دولت جدید خشک نشده است

و) مطابق اصل 40 قانون اساسی معروف به قاعده"لاضرر و لاضرر در اسلام"ضرر به غیر و نقض حقوق خصوصی افراد و بر هم زدن نظم عمومی ارکان ثلاثه محدود کننده آزادی بیان میرباشند و لاغیر.

ح) یکی از آرمانهای انقلاب اسلامی جمهوری اسلامی ایران شعار"استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی"بوده و می باشد که به نظر این شعار در زمره اصول آمره جهانشمول و یکی از مترقی ترین واژه های منبعث از خواسته به حق انقلابیون و مردم بوده و است که هیچ قانونی شرعا و قانونا نمی توانند اصول آمره این چنینی را نقض نماید

به هر صورت آزادی بیان از زیباترین جلوه های بیان حق است که اسلام آن را به رسمیت شناخته. اگر آزادی بیان و طرح گفتارهای متفاوت و استدلال ها و دلایل گوناگون در کنار یکدیگر مطرح نگردد، سخن باطل و حق تمییز داده نمیشود. از دیدگاه قرآن آزادی بیان همان حق مشروع و طبیعی هرانسانی است و آیات فراوانی در این زمینه وجود دارد که به کلی استدلال مخاالفین آزادی و شبهاتی که درمورد آزادی بیان مطرح میگردد را، باطل مینماید. قانون اساسی و سایر قوانین مثل قانون مطبوعات، آزادی بیان را به عنوان حقی از حقوق اجتماعی به رسمیت میشمارد. جمهوری اسلامی به تبع اسلام یکی از اهداف خود را اعتلای فکری جامعه و رساندن جامعه به تکامل میداند. این هدف بدون آزادی بیان میسور نیست. امر به معروف و نهی از منکر بدون آزادی بیاان معنا نداشته وندارد. این مهم هم از فروع دین است و قطعا تعطیل و تهدید بردار نبوده و نمی باشد

غلام همت آنم که زیر چرخ کبود

ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است

*حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری

4747