غربت امام حسن (ع) در ادبیات داستانی / خورشاهیان: نویسنده «نشان حُسن» ایثارگری کرد

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، در سال‌های اخیر هر چه نویسندگان کارکشته و حرفه‌ای از دنیای ادبیات داستانی فاصله گرفته و انزوا را ترجیح داده‌اند‌، نویسندگان جوان و تازه‌نفسی پا به میدان گذاشته‌اند که هم در محتوا و هم در فرم آفرینش‌های ادبی ویژه‌ای را از خود بروز داده‌اند. ادبیات آیینی یکی از گونه‌های قابل توجه در این میان است که در سال‌های اخیر شاهد ورود استعدادهای تازه با دیدگاهی ژرف و عمیق به تاریخ بوده است. آثاری که پس از انتشار هم در نوع خود حائز اهمیت بوده و هم الگویی برای انتشار دیگر آثار شده‌اند.

اغلب نویسندگان تازه پا به میدان گذاشته در سال‌های اخیر تلاش کرده‌اند خود را از دام قید و بندهای فرم برهانند و با زاویه دید بکر و کمتر پرداخته شده به ادبیات آیینی خاصه واقعه عاشورا بپردازند.

یکی از این آثار «نشان حُسن» نام دارد که توسط انتشارات کتابستان تاکنون به چاپ سوم رسیده است. لیلا مهدوی، نویسنده جوان و قلم‌اولی کتاب «نشان حُسن» اینبار از زاویه‌ای تازه به واقعه عاشورا و شخصیت‌های آن پرداخته است. او خانواده امام حسن (ع) و نقش فرزندان این امام همام در واقعه عاشورا را محور نخستین کتاب خود قرار داده است. هر زمان سخن از فرزندان امام حسن (ع) در ادبیات داستانی و مقاتل و روضه‌های شفاهی به میان آمده است، همه نام قاسم‌بن حسن (ع) را شنیده‌اند، اما مهدوی به سراغ دیگر پسران و حتی دختران امام حسن (ع) رفته است که در واقعه عاشورا در کنار امام زمان خود حضور داشتند و به شهادت رسیدند.

خبرگزاری تسنیم، همزمان با فرارسیدن نیمه رمضان و سالروز ولادت کریم اهل بیت، امام حسن مجتبی (ع) در نشستی با حضور هادی خورشاهیان و پونه فضائلی به عنوان منتقد، لیلا مهدوی نویسنده اثر و مسعود آذرباد به نقد و بررسی رمان «نشان حُسن» پرداخت.

مسعود آذرباد، نویسنده، که اجرای این نشست را بر عهده داشت، در سخنانی در ابتدای نشست گفت: در رمان «نشان حُسن» مستقیم و غیرمستقیم به کریم اهل بیت (ع) پرداخته شده است‌. درباره امام حسین (ع) بارها سخن گفته شده است‌، می‌شود و خواهد شد. طبیعتاً وقتی می‌خواهیم اثر هنری خلق کنیم، درگیر تکرار مکرارت هستیم و نویسنده به دنبال این است که چه بگوید که تکراری نباشد؟ رمان «نشان حُسن» از زاویه‌ای متفاوت به موضوع قیام امام حسین (ع) پرداخته و نقش امام حسن (ع) و فرزندانش را به تصویر کشیده است، شما به عنوان منتقد فضای این رمان را چگونه دیدید؟

نویسنده رمان تاریخی - مذهبی ایثارگر است

هادی خورشاهیان نیز در ادامه این جلسه در پاسخ به این پرسش گفت: نوشتن داستان مذهبی - تاریخی یعنی بازگشت نویسنده به 1400 سال پیش. این حرکت به نوعی ایثار است؛ به این جهت که بیشترین زحمت را نویسنده می‌کشد و بالقوه کمترین مخاطب ممکن را دارد. وقتی رمان تاریخی می‌نویسیم، یک سری مسائل را باید پاسخ دهیم. ممکن است به وقایع ذکر شده در کتاب خرده بگیرند و بگویند نه اینگونه نبوده است. اگر این مسئله تاریخی و مذهبی باشد بسیار دشوارتر نیز خواهد بود. وقتی یک داستان تاریخی درباره معصومین می‌نویسید، نویسنده باید برای تک‌تک دیالوگ‌ها پاسخگو باشد؛ بنابراین یک نویسنده ایثارگری می‌کند. نویسنده رمان تاریخی - مذهبی ایثارگری می‌کند؛ چون باید مطالعه عمیق‌تر و فیش‌برداری دقیق‌تری داشته باشد و از حداقل تخیلش استفاده کند. در کنار آن باید از اسناد دست اول بهره ببرد.

وی ادامه داد: برخی از منتقدان هم می‌گویند که اصلاً اطلاق واژه «رمان» به این دست از آثار درست نیست؛ بلکه این آثار یک روایت داستانی هستند. نویسنده باید از این موضوع هم دفاع کند و بگوید نه این یک رمان است و روایت داستانی به آن مفهومی که شما می‌گویید، نیست، در کار من تخیل وجود دارد، در کارم با گره داستانی مواجه هستیم.... یک زمانی ما رمان می‌نویسیم که مخاطب عام داریم؛ ولی وقتی رمان مذهبی می‌نویسیم، صرفاً گروهی رمان را می‌خوانند که علقه داشته باشند، بالفعل یا بالقوه ما حداقل مخاطب را ممکن است داشته باشیم.

خورشاهیان: در «نشان حسن» عصاره 20 کتاب معتبر را می‌توان مشاهده کرد

خورشاهیان تصریح کرد: یک زمانی هم ما شاید ضرورت این را احساس نکنیم که تاریخ تحلیلی اسلام علامه جعفر شهیدی را بخوانیم، اما با مطالعه کتاب «نشان حسن» حداقل عصاره 20 تا 30 کتاب معتبر را می‌توان مشاهده کرد. می‌توان یک رمان یک رمان خوب با حجم خوب، شخصیت متعدد و وقایعی که برای من وقایع مهمی است و گره‌های متعددی را باز می‌کند، را خواند و با سوالات جدیدی هم آشنا شد.

خورشاهیان یادآور شد: اگر من زمانی بخواهم یک رمان دینی بنویسم، بعد از اتمام رمان آن را مستقیم تحویل ناشر نخواهم داد، آن را به یک استاد تاریخ اسلام خواهم داد تا بخواند و بعد آن را به ناشر خواهم سپرد.

پونه فضائلی دیگر منتقد حاضر در این نشست نیز در سخنانی گفت: ما تناقضاتی در تعریف داریم. هنوز که هنوز است تعریف مشخصی از رمان و داستان آیینی وجود ندارد. شاید افرادی مانند سیدعلی شجاعی تلاش کردند به حوزه نظریه‌پردازی در این زمینه نزدیک شوند، و خانم مهدوی نیز در دوره‌های وی حضور داشته است‌؛ ولی باز هم کسانی هستند که برخی نظرات ایشان را نمی‌پذیرند. ما همچنان مشکل داریم و کسانی که در حوزه نقد کار می‌کنند و دغدغه‌های داستان دینی دارند باید به این زمینه ورود کند تا ما بتوانیم به رویکردی برسیم که مختص ادبیات دینی ایرانی است.

وی افزود: زمانی می‌توانیم عمیق‌تر و دقیق‌تر درباره کیفیت یک اثر در ادبیات آیینی حرف بزنیم که چارچوب های خاص خود را داشته باشیم، در این حوزه با دو دسته کار طرف هستیم، کارهایی که در بستر تاریخی اتفاق می‌افتد؛ یعنی شخصیت‌های تاریخی در حاشیه هستند و ما با داستان مواجه هستیم که افراد و شخصیت‌ها می‌توانند تخیلی هم باشند، مانند «شماس شامی» مجید قیصری. دسته دیگر به نظر من تاریخ داستانی هستند، نویسنده یک اتفاق را به شکل روایت داستانی مطرح کرده است. بیشتر کتاب‌هایی که درباره عاشورا و زندگی معصومین داریم در این دسته قرار می‌گیرند که این هم آسیب‌های خاص خود را دارد.

وی ادامه داد: بحثی به‌نام «ساحت معصوم» وجود دارد و اینکه ما چقدر اجازه داریم وارد ساحت معصوم شویم، من می‌دانم که نویسنده‌هایی مثل خانم مهدوی چارچوب‌هایی برای خود تعیین می‌کنند که از آن عبور نمی‌کنند، خیلی‌ها به این معتقدند که ما هر حرفی را نمی‌توانیم به معصوم نسبت دهیم، از خود نمی‌توانیم به اسم اینکه داستان می‌نویسیم حرفی را به معصوم نسبت دهیم.

فضائلی: وارد کردن تخیل به ساحت معصوم از آسیب‌های ادبیات دینی است

فضائلی اضافه کرد: قرن‌ها در روضه‌خوانی‌ها مسائلی مطرح شده که مداح اشاره می‌کرد که این زبان حال امام حسین (ع) است، اما این زبان حال نمی‌تواند و نباید وارد داستان شود. وقتی قرار شد روایت‌های تاریخی وارد حوزه داستان و رمان شود، این حذف شد و نویسنده به خود اجازه داد یکسری تخیلاتش را وارد این حیطه کند که یکی از آسیب‌های بزرگ است؛ چون برخی مخاطبان جوان و نوجوان ما اساساً هرگز در زندگی به سراغ کتاب‌های تاریخی نمی‌روند و شاید تنها اطلاعات تاریخی که می‌گیرند همین کتاب‌ها باشد. پس من نویسنده اجازه ندارم که هر چیزی را وارد نوشته‌ام کنم.

فضائلی: «نشان حسن» در حفظ ساحت معصوم (ع) امتیاز بالایی می‌گیرد

این منتقد گفت: از این منظر رمان نشانه حسن امتیاز بالایی می‌گیرد، خانم مهدوی عامدانه و آگاهانه معصومین کتابش از امام حسن (ع)، امام حسین (ع) و حضرت زینب (س) را کاملاً در آن سوی خط قرار داده است و ما این بزرگواران را در کلام و دیالوگ‌های دیگران می‌بینیم.

خورشاهیان: با کتاب مذهبی تاریخی اول شخص مخالفم

خورشاهیان نیز در ادامه تصریح کرد: خانم فضائلی اشاره درستی کرد. اما من با کتاب مذهبی تاریخی اول شخص مخالف هستم. من سوم شخص یا دانای کل را می‌پسندم. کار جالبی که در این کتاب انجام شده، این است که راوی اول شخص است؛ ولی ما در آیینه دیگران آنها را می‌بینیم.

وی در ادامه سخنان خود ضمن تشکر از نویسنده گفت: اگر من به عنوان نویسنده امروز رمان اجتماعی بنویسم، قهرمان داستان یک زن باشد، می‌تواند تلویزیون ببیند، رادیو گوش کند، موبایلش را چک کند و فعالیت‌های بی‌نهایتی را انجام دهد. اما مهدوی در کار تاریخی 1400 سال پیش هیچ‌کدام از این فعالیت‌ها را نمی‌تواند برای شخصیتش طراحی کند؛ بنابراین شخصیت‌پردازی بسیار دشواری پیش رو دارد.

خورشاهیان تصریح کرد: در کتاب «نشان حُسن» نشان داده می‌شود ما از کجا به عاشورا رسیدیم. من دوست داشتم در رمان متوجه شوم که چرا در زمان تشییع امام حسن (ع) تیر به تابوت ایشان می‌زدند؟ چون ثقل داستان روی خانواده امام حسن (ع) است، دوست داشتم در کتاب جایی اشاره می‌شد که چرا امام حسن (ع) که معصوم است، به دست همسرش مسموم می‌شود، چرا چنین همسری داشته است؟ شخصیت معصوم امام حسن (ع) باز هم در این رمان مظلوم مانده است. دلم می‌خواست به کریم اهل‌بیت (ع) اشارات بیشتری در کتاب شود. از نظر من شاید این تنها ضعف کتاب باشد. البته همانطور که گفتم‌، مهدوی بدون اینکه هیچ‌کدام از فعالیت‌های امروز را بتواند استفاده کند، رمانی نوشته که بسیار جذاب است و می‌شود آن را خواند.

فضائلی: تکنیک و دیالوگ در «نشان حُسن» در سطح بالایی است

فضائلی نیز در ادامه سخنان خورشاهیان به نکات قوت کتاب مهدوی اشاره و اضافه کرد: نویسنده، کار اولی است. سراغ موضوعی رفته است که کمتر به آن پرداخته شده است و اطلاعات اندکی در تاریخ درباره آن وجود دارد. کتاب کمتری هم در این‌باره نوشته شده است. جز کتاب «حاء. سین. نون» کتاب دیگری درباره امام حسن (ع) در عرصه رمان وجود ندارد. کتاب از تکنیک‌های خوبی بهره برده است و دیالوگ‌های خوبی دارد. مشکل بسیاری از کتاب‌های داستانی این طولانی بودن دیالوگ‌هاست که این کتاب به خوبی از آن دوری جسته است.

فضائلی: اشراف نویسنده به شرایط تاریخی - جغرافیایی از نقاط قوت است

به گفته این منتقد؛ شکل دادن شخصیت‌های خیالی نیز از جمله نقاط مثبت این کتاب است که آن را ارزشمند می‌کند. اشراف نویسنده به شرایط تاریخی - جغرافیایی، اشاره به لباس‌های مناطق مختلف از جمله نقاط قوت کار است و به لحاظ ساختاری این اثر از نظر من کاملا قابل قبول است.

دوست داشتم درباره حضرت زینب (س) محتوای بیشتری در کتاب وجود داشت

وی با اشاره به نقاظ ضعف کتاب نیز گفت: اما به لحاظ محتوایی من دوست داشتم که درباره حضرت زینب (س) محتوای بیشتری داشته باشیم و به عبارت دیگر حضرت زینب (س) پررنگ‌تر در این کتاب حضور داشته باشند. با توجه به اینکه یکی از راویان اصلی از شخصیت‌های زن است، جا داشت که حضرت زینب (س) هم که در مدینه آن زمان حضوری فعال داشتند، حضورشان پررنگ‌تر بود، اما ایشان یک‌باره از سفر مکه که عازم کربلا می‌شوند‌، ظهور می‌کنند. من دلم می‌خواست معصوم را در آیینه دیگران ببینم، نویسنده هر جا از معصوم نقل آورده نقل مستقیم است، موضوع دیگر اینکه من نقلی را که می‌گوید امام حسین (ع) اجازه نداده است که حضرت قاسم (ع) به میدان برود، در این کتاب ندیدم. و این یکی از پرسش‌های من درباره محتوای اثر است.

مهدوی: بر اساس رجزهای عربی شعر فارسی سروده شد

مهدوی در پاسخ به فضائلی علت اشاره نکردن به برخی وقایع از جمله کسب اجازه حضرت قاسم (ع) برای میدان رفتن را نیافتن منابع مستند عنوان کرد و با اشاره به اشعار درج شده در کتاب تأکید کرد: این اشعار را شاعری به نام مهدی حسن‌زاده بر اساس رجزهای عربی سروده است.

پرداخت قدرتمند شخصیت‌های زن داستان

فضائلی با اشاره به شخصیت‌پردازی کتاب نیز گفت: شخصیت‌های زن داستان پرداخت کاملاً قوی دارند و شخصیت‌سازی مرد داستان ضعیف‌تر است. برای من سؤال بود که چرا اینقدر در رفتار مردان داستان دیده می‌شود که زود گریه می‌کنند؛ در حالی که می‌توانستند قدرتمندتر جلوه کنند.

خورشاهیان ادامه داد: درست است برای من هم سؤال پیش آمده که چرا شخصیت‌هایی مثل حضرت علی اصغر (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) را به اسم و لقبی که مشهور هستند در کتاب ذکر نکرده‌اید؟ به نظر من بار عاطفی که در واژه ابوالفضل (ع) و علی‌اصغر (ع) وجود دارد در کنیه‌های دیگر این دو بزرگوار وجود ندارد. تأکید تاریخ بر اصغر بودن این طفل بر مظلومیت بسیار تأکید داشته است.

مهدوی در پاسخ به پرسش خورشاهیان نیز گفت: من با مراجعه به کتاب تاریخ سیاسی اسلام از کنیه‌ها و اسامی که در آن زمان به آن مشهور بودند‌، استفاده کردم.

آذرباد: «نشان حُسن» با نوعی احترام به خانواده امام حسن (ع) نوشته شده است

آذرباد که اجرای این نشست را بر عهده داشت، گفت: نوشتن در فضای تاریخی آن هم در رمان یک فرمول خاصی دارد‌، یک عاشقانه فانتزی. اما در رمان «نشان حُسن» از این فرمول استفاده نشده است، ما با خانواده روبرو هستیم، مراسم خواستگاری و ازدواج هم دارد که درگیر فانتزی عاشقانه نشده و در مجموع «نشان حُسن» با نوعی احترام به خانواده امام حسن (ع) نوشته شده است.

آذرباد نیز گفت: کمتر نویسنده‌ای به سراغ نوشتن درباره امام حسن (ع) رفته است. اینکه یک نویسنده کار اولی این موضوع را انتخاب کرده و به خوبی از عهده آن برآمده است‌، خیلی تحسین‌برانگیز است.

فضائلی نیز در پایان گفت: گرافیک کار بسیار در علاقه مخاطب و تمایلش به خواندن رمان مؤثر بوده است. رسیدن کتاب به چاپ سوم خود دلیلی بر موفقیت کتاب در میان مخاطبان دارد.