فضائلی احیاگر خوشنویسی معاصر / گالری جایی برای آموزش و پژوهش است

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، نمایشگاه «مرقع فضائل» عصر روز جمعه با نمایش بیش از 42 مرقع از جمله قطعاتی در خطوط نستعلیق، ثلث، کوفی، نسخ، رقاع و خطوط تزیینی و 35 طومار، کتیبه‌نگاری، لوحه‌نویسی‌های حبیب الله فضائلی با حضور اساتید و هنرمندان در نگارخانه "ترانه باران" افتتاح شد. در این نمایشگاه علاوه بر مجموعه آثار برجای‌مانده از این استاد گرانقدر ابزار کتابت و برگزیده‌ای از اسناد تاریخی و یادگارهای مکتوب آن هنرمند نامدار نیز به نمایش گذاشته شد.

این نمایشگاه پژوهشی با سخنرانی تنی چند از استادان و هنرمندان خوشنویسی همراه بود‌.

محسن میرحسینی با اشاره به آنکه تاریخ خوشنویسی ما به نام حبیب الله فضائلی مدیون است گفت: در متون آمده است که استاد فضائلی همواره به مطالعه و مشق و پژوهش و خوشنویسی مشغول بود و حتا در مسافرتها وسائل خوشنویسی خود را به همراه داشت. در یکی از مسافرتها ازایشان خواسته شد که به وقت مسافرت بیشتر استراحت کنند و کار خوشنویسی را به زمان دیگری موکول نمایند اما ایشان گفتند که دست خوشنویس اگر ننویسد یاغی می شود باید مرتب کار کند تا در اختیار باشد.

او ادامه داد: امروز به همت نگارخانه ترانه باران و با سعی و تلاش شهاب شهیدانی که در صدد گردآوری و جمع آوری این آثار نشستند، شاهد برگزاری نمایشگاهی از آثار حبیب الله فضائلی هستیم و می توانیم در این آثار تامل و پژوهش کنیم.

طومارها و کتیبه‌ها به مثابه اسناد مهم هنری هستند

شهاب شهیدانی نیز یادآور شد: بعد از دیدن نمایشگاه پژوهشی رضا مافی در موزه هنرهای معاصر که توسط نگارخانه ترانه‌باران برگزار شد، به این فکر افتادم که این مجموعه با رویکردی که دارد، بهترین گزینه برای برگزاری نمایشگاه آثار حبیب‌الله فضائلی خواهد بود و امروز شاهد نمایش هنر در کنار پژوهش هستیم. برگزاری نمایشگاه‌های پژوهشی با چالش‌های فراوان همراه است و می‌دانم وظایف خانم کاظمی و همکارانشان در نگارخانه ترانه‌باران سنگین‌تر خواهد شد، چرا که جامعه صرفاً به دیدن اثر هنری اکتفا نخواهد کرد و زوایای پنهان در پس اثر هنری را نیز خواهان خواهد بود.

این استاد دانشگاه افزود: کندوکاو و پژوهش درباره دامنه فعالیت‌های حبیب‌الله فضائلی توفیقی نصیب من کرد تا بتوانیم ثمره آن را در قالب کتابی با عنوان «حبیب قلم» که در آستانه چاپ است، با مخاطبان به اشتراک بگذاریم. مجموعه‌ای از مستندات، آثار و اسناد مرتبط با این استاد در این کتاب گردآوری شده است. حین نگارش کتاب دریافتم که پرداختن عمیق به یک هنرمند، کاری دشوار و چالش‌برانگیز است. هرچند ممکن است اثری هنری را در یک گالری ببینیم، اما دیدن اثر یک موضوع است و جهان نهفته در پس آن، موضوعی دیگر. راه از جایی آغاز می‌شود که هنرمند در خلوت خود می‌نویسد، تمرین می‌کند و می‌آفریند، بخشی که همواره پنهان و نادیده مانده است.

او ادامه داد: ضعف اساسی در حوزه پژوهش هنر، به‌ویژه در هنر معاصر، کمبود اسناد و مدارکی است که بتوان در پرتو آن زندگی هنرمند را توصیف کرد. از این‌رو پیشنهاد می‌دهم هنرمندان معاصر خود دست به نگارش رساله یا زندگی‌نامه‌شان بزنند تا بخشی از خلأ موجود در پژوهش هنرهای معاصر جبران شود.

شهیدانی در ادامه با اشاره به زندگی حبیب‌الله فضائلی گفت: او متولد سال 1301 در شهرستان سمیرم، خوشنویس، پژوهشگر، کتیبه‌نگار، کاتب قرآن، ادیب و شاعر نام‌آشنا برای اهالی هنر و پژوهش بود. اهمیت بخشیدن به روند توأمان مشق عملی و پژوهش نظری در خوشنویسی، از مهم‌ترین نکاتی است که در بازخوانی کارنامه و حیات هنری استاد فضائلی برای همه خوشنویسان در هر سطحی قابل توصیه است. از او دو اثر گران‌سنگ و مرجع، «اطلس خط» و «تعلیم خط»، به یادگار مانده که بی‌تردید منابعی بنیادین برای هر پژوهشگر ایرانی و خارجی در حوزه هنر و خوشنویسی اسلامی‌اند. او در سال 1376 دار فانی را وداع گفت.

او همچنین به طومارها و کتیبه‌هایی اشاره داشت که در نمایشگاه «مرقع فضائل» به نمایش درآمده‌اند و یادآور شد: این آثار اسناد مهمی در حوزه هنر هستند که می‌توانند مورد بررسی و پژوهش قرار گیرند.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: اغلب هنرمندان و بیشتر خوشنویسان بزرگ، از نمایش اتودهای اولیه و مشاقی‌های روزمره خود پرهیز می‌کنند. این خصلت کمال‌گرایی، هرچند از سر دقت و وسواس هنری است، اما موجب می‌شود شناخت ما از همه وجوه حیات هنری‌شان ناقص بماند. مشاهده آثار تمرینی و مطالعاتی، در کنار آثار نهایی، برای درک روند رشد و بلوغ هنرمند بسیار راهگشاست، چیزی که در نقد هنر از آن با عنوان «نقد تکوینی» یاد می‌شود.

او تأکید کرد: چنین آثاری الگوی ارزشمندی برای هنرجویان هستند، زیرا هنرمند را نه صرفاً در مقام چهره‌ای والا و دست‌نیافتنی، بلکه به‌عنوان انسانی در مسیر رشد و تجربه معرفی می‌کنند. در تاریخ هنر ایران، نبود این نمونه‌ها مانع درک روند خلاقیت هنرمندان بزرگ شده است. از میرعماد و علیرضا عباسی آثار تمرینی برجای نمانده و می‌دانیم مرحوم محمدرضا کلهر خطوط کم‌زیبای خود را نابود کرده است؛ اگر آن آثار باقی مانده بود، شناخت ما از این بزرگان کامل‌تر می‌شد. امروز لازم است عادت به دیدن صرفِ آثار کامل‌شده را کنار بگذاریم و تعریف تازه‌ای از اثر هنری ارائه دهیم.

شهیدانی تصریح کرد: اغلب هنرمندان و بیشترِ خوشنویسان بزرگ، از ارائه اتودهای اولیه و مشاقی‌های روزمره خود بیمناک‌اند. این امر از خصلت کمال‌گرایی آنها در خلق و ارائه آثار هنری برمی‌خیزد اما منجر به نواقصی می‌شود که ما را از درک تمام وجوه حیات هنریِ هنرمند عاجز می‌کند. دیدن آثار تمرینی و ممارست هنرمندان، در کنار سایر اسناد هنری، برای آشنایی با روند تکاملی حیات هنرمند راهگشاست؛ چیزی که بدان «نقد تکوینی» گفته‌اند.

خوشنویسی منزلت اندیش و معرفت اندیش

این مراسم با سخنان محسن سلیمانی ادامه یافت. او با اشاره به خوشنویسی معرفت اندیش و منزلت اندیش گفت: خوشنویسی در گذشته عمدتا معرفت اندیش و راز آلود بود و در واقع مشق علم میکردند. درحالی که خوشنویسی امروز ما در همه بخشها وجه رقابتی پیدا کرده. بارها دیده ایم که آثاری در جشنواره ها برگزیده می شوند که چندین غلط املایی دارند و این به معنای از دست رفتن اصالت هاست حتا در قالبها نیز گسست متنی را شاهد هستیم. منزلت اندیشی مسئله خط باید مد نظر قرار گیرد چراکه امروزه شاهد فاصله بین نگره سلوکی کذشته و اکنون هستیم. مجموعه اتفاقاتی که در حوزه خوشنویسی اکنون رخ داده باید در نظر گرفته شود. هنر نسبتی به کسرت اندیشی ندارد درحالی که رابطه خوشنویسی اکنون جشنواره زده شده.

او ادامه داد: خوشنویسی از نگره معرفتی به یک فن و مهارت تبدیل شده و امروزه این مهارت است که تعیین کننده امور شده و شاهد به رخ کشیدن تکنیک ها هستیم که نگران کننده است. راز و رمز جای خود را به تکنیک و رسم داده و وآثار از این طریق تحلیل و داوری می شود. عناصر و اجزا در خدمت کل باید باشد و بها دادن به اجزا از نظر من خطاست. این درحالیست که استاد فضائلی جامع الطراف بود و پیوندی بین سنت دیرین خوشنویسی ما و دانشگاه و آکادمیک امروز ایجاد کرد. کتاب "اطلس خط" زمینه گشایش پژوهش در این باب است.

سلیمانی یادآور شد: نقش استاد فضائلی از آن جهت اهمیت دارد که خوشنویسی را زمانی احیا کرد که در کنار سایر هنرها به حاشیه رفته بود. ایشان فرهنگ خوشنویسی را احیا کرد و با روش و سیره خود به درستی ارائه داد. کار دیگر احیاگری ایشان احیای سنت 7 قلمی بود و حتا گاها آثار 13 قلمی از ایشان دیده ایم. بازخوانی معاصر از این مهم توسط ایشان انجام شد.

سلیمانی تاکید کرد: احیاگری دیگر استاد فضائلی، بیان تطور اقلام و سنت هاست که قابلیت پژوهش دارد و حتا به اقلام قبل از دوره اسلامی پرداخته است که جای پژوهش دارد. از ویژگی های خط استاد فضائلی می توان به مواردی از جمله تنوع خطوط ایشان به دلیل کسرت مشق و کار و فعالیت ایشان در عرصه خوشنویسی اشاره کرد. ایشان بداهه نویس بودند و خط می نوشتند و ارائه می دادند. ایشان خطی برای قملزنی می نوشتند یا خطی را برای میناکاری ارائه میدادند و به تمام این ظرایف توجه داشتند. بداهه نگاری های ایشان قائل تامل است. آثار نفیس خوشنویسی از ایشان شاهد هستیم و این اثار از بعد گونه شناسی قابل تفکیک است.

به گفته این خوشنویس، خط فضائلی حالت ذکر داشت و شور مومنانه بود و تظاهر نبود. خط او به شدت عاطفی بود و شخصیت ایشان در قلمشان ریزش کرده بود. زیبایی خط ایشان صفای باطن و صداقت دارد.

حال خوشنویسی خوب نیست

محمدعلی قربانی (خوشنویس) در ادامه به نقد اوضاع کنونی جامعه خوشنویسی پرداخت و گفت: توصیه ما به هنرجویان این است که نخست ببینند و بعد کار کنند. هرچند حال خوشنویسی خوب نیست و البته که وقتی بحث معرفت اندیشی پیش می آید شاید بیشتر ذهنها به سمت فلسفه برود و باید رابطه آن با خوشنویسی احیا شود.

او ادامه داد: اینکه چه میزان منزلت اندیشی داشته باشیم مهم است. باید این مهم ارزیابی شود. ذهن مانیاز دارد که به این مهم بپردازد اما آن اندازه که باید به آن پرداخته نشده. وقتی به آثار هنرمند نگاه می شود می توان متوجه شد که به چه می اندیشیده و چگونه کار می کرده البته که باید از آن سمت بوم هم نیافتیم. باید هم رفتارمان را تنظیم کنیم هم به خوشنویسی بپردازیم. باید دسته بندی لازم را داشته باشیم. شیوه معاصر، شیوه قدما و... به ما کمک می کند تا جایگاه خود رابیابیم. سبک شناسی و زیبایی شناسی های دوره های مختلف می تواند ما را یاری دهد.

گالری ها تبدیل به محلی جهت بالا بردن آگاهی جامعه شوند 

محبوبه کاظمی نیز از دیدگاه یک گالری‌دار درباره اهمیت برگزاری نمایشگاه‌های پژوهشی گفت: امروزه کارکرد گالری‌ها با توجه به منابع غنی پژوهشی موجود در کشور باید متفاوت باشد. نگارخانه ترانه‌باران نیز برگزاری نمایشگاه‌های پژوهشی را از همین منظر و به‌دلیل خلأ موجود در این حوزه آغاز کرد و نتیجه آنکه اکنون شاهد توجه روزافزون بسیاری از گالری‌ها به هنرهای اصیل هستیم.

او با اشاره به چرایی اهمیت توجه به بعد پژوهشی آثار، گفت: هنری که فاقد سند، پشتوانه پژوهش و شفافیت در فرآیند تولید باشد، به‌راحتی به سطحی تزئینی تقلیل می‌یابد. با اتکا به پژوهش و مستندسازی، می‌توان مسیر تحول هنری، میزان تأثیرگذاری و نقش اجتماعی آن را بازخوانی کرد، به این معنا که «هنر ایرانی - اسلامی» نه‌تنها زیبا، بلکه معنا‌دار می‌شود.

کاظمی ادامه داد: مهم‌تر از همه، چنین نمایشگاه‌هایی به حفظ و پاسداری از میراث فرهنگی در برابر فراموشی یا تحریف کمک می‌کنند، زیرا هنگامی که پژوهش و اسناد وجود داشته باشند، آثار به «منبع قابل ارجاع» تبدیل می‌شوند، نه صرفاً به «اثر هنری».

مدیر نگارخانه ترانه‌باران اذعان داشت: اگر گالری‌ها وارد عرصه پژوهش نشوند، کارکردشان تفاوتی با یک فروشگاه نخواهد داشت. گالری ترانه‌باران و حراج باران در پی توسعه فرهنگی‌اند و اقتصاد را ابزاری برای گسترش فرهنگ و هنر می‌دانند. بدون مشاهده روند رشد هنرمند، نمی‌توان تنها با دیدن آثار او قضاوت درستی داشت. گاهی ممکن است اثری در نگاه نخست از نظر زیبایی‌شناسی چندان جلب توجه نکند، اما حال و موقعیتی که هنرمند در زمان خلق اثر داشته، می‌تواند معنای عمیق‌تری به آن ببخشد و گواهی بر تجربه زیسته او باشد.

کاظمی افزود: بسیاری از آثار، بازاری و بدون پشتوانه پژوهش و شناخت خلق می‌شوند. تنها با بررسی زندگی هنرمند است که می‌توان به روح و حال او در زمان خلق اثر پی برد. در نبود این اطلاعات، اثر صرفاً به جنبه تزئینی خود محدود می‌شود. جامعه پژوهشگر درک عمیق‌تری از اثر به نسبت جامعه هنردوست دارد و از این رو کارکرد گالری‌ها بسیار مهم است، زیرا باید به محلی برای ارتقای آگاهی عمومی تبدیل شوند و مانند یک دانشگاه، هنر و پژوهش را همزمان به مخاطب در راستای بالا بردن دانش هنری، ارائه دهند. بیان خاطرات هنرمند، حضور هم‌دوره‌ها، خانواده و شاگردان او در پژوهش‌ها نقشی تعیین‌کننده دارد. در نمایشگاه رضا مافی نیز همین رویکرد دنبال شد.

او تصریح کرد: مواجهه با اثر هنری در دو عرصه هنر و اقتصاد متفاوت است. ممکن است اثری در بازار اقتصاد رکوردشکن باشد اما در دنیای هنر از جایگاه ویژه ای برخوردار نباشد، یا بالعکس. همچنین بُعد میراث فرهنگی، به‌ویژه در حوزه خط و خوشنویسی، باید مورد توجه قرار گیرد. کار به شیوه قدما از منظر میراث فرهنگی اهمیت دارد و برخی هنرمندان با تداوم این مسیر، به حفظ و استمرار آن کمک می‌کنند. برخی دیگر صاحب سبک‌اند و این سبک از درونشان می‌جوشد، نمی‌توان به هنرمند دستور داد که سبک خاصی داشته باشد یا نه. در عین حال، برخی هنرمندان نیز حال و هوای هنری‌شان به ذکر و سلوک درونی شباهت دارد، همچون استاد واشقانی و دیگران.

به گفته او، حفاظت از میراث هنری به‌مثابه سند فرهنگی هنر خوشنویسی استاد فضائلی صرفاً آفرینش زیبایی نیست، بلکه بخشی از هویت فرهنگی ایرانی - اسلامی به شمار می‌آید. اسناد هنری همچون دست‌نوشته‌ها، کتابت‌ها، ابزار و مراحل تولید، مسیر زمان را برای ما روشن می‌سازند. اگر این آثار مستندسازی نشوند، در گذر نسل‌ها کم‌رنگ، مخدوش یا فراموش خواهند شد.

بنابراین گزارش، یکی از جذابیت‌های نمایشگاه "مرقع فضائل" نمایش مجموعه طومارها و لوحه‌نویسی‌های استاد فضائلی است که به یکی از مهمترین کاربردهای خط و خوشنویسی در ارتباط با هنرهای معماری و انواع مختلف صنایع دستی اشاره دارد که در تاریخ هنر ایران و مکتب اصفهان جایگاه و مقام مهمی دارد.

سهم استاد فضائلی در احیاگری خط ثلث با «شیوه کتیبه نگاریِ مکتب صفوی اصفهان» و نیز استفاده از خطوطی چون کوفی، محقق، نستعلیق و نسخ و خطوط توأمانِ ثلث و کوفی و برخی خطوط ابداعی و تفننی در کتیبه نگاری معاصر، بی‌بدیل است. با نگاهی به قطعات نفیس این نمایشگاه از خلال این اسناد مهم هنری به شوق و عشق بی‌پایان او در همزمانی «مشق و پژوهش در خوشنویسی» برای فهم انواع خطوط اسلامی و به کارگیری آن در هنرهای مختلف پی برد‌. نمایشگاه مرقع فضائل تا 22 آبان ماه در نگارخانه ترانه‌باران برپاست و علاقه مندان می‌توانند برای بازدید از این نمایشگاه هر روز از ساعت 15 الی 19 به آدرس گالری در اقدسیه، عزت‌الله انتظامی، بعد از چهارراه منجیل، بن بست عباس زاده، پلاک 3 واحد 2 مراجعه نمایند.