فقه شیعه و اقتصاد مقاومت

خبرگزاری تسنیم محمدرضا آتشین صدف؛ در ششم شهریورماه، 1347 حضرت امام (ره) در پاسخ به استفتاء گروهی از فداییان فلسطینی درباره‌ی جواز صرف وجوهات شرعی در مسیر مبارزه با اسراییل نوشتند: «بسم الله الرحمن الرحیم قبلًا هم تذکر داده‌ام که دولت غاصب اسرائیل، با هدف‌هایی که دارد، برای اسلام و ممالک مسلمین خطر عظیم دارد و خوف آن است که اگر مسلمین به آنها مهلت دهند، فرصت از دست برود و جلوگیری از آنها امکان‌پذیر نشود و چون احتمال خطر متوجه به اساس اسلام است، لازم است بر دول اسلامی - بخصوص - و بر سایر مسلمین - عموماً- که دفع این ماده فساد را به هر نحو که امکان دارد بنمایند و از کمک به مدافعین کوتاهی نکنند. و جایز است از محل زکوات و سایر صدقات در این امر مهم حیاتی صرف نمایند. از خداوند تعالی مسألت می‌نماید که موجب تنبه و بیداری مسلمین را فراهم فرماید و دفع شر اعدای اسلام را از بلاد مسلمین بفرماید. و السلام علی من اتبع الهدی. به تاریخ 3 جمادی الثانیه 1388، روح الله الموسوی الخمینی» (صحیفه امام، ج 2، ص 194)

این دیدگاه، بیانگر نگاهی نو به عبادات مالی در فقه شیعه بود؛ نگاهی که آنها را از حوزه‌ی فردی به عرصه‌ی مقاومت اسلامی پیوند زد. این فتوا، فراتر از پاسخ به پرسشی فقهی، آغازگر تحولی در تعامل فقه شیعه با مسائل کلان امت اسلام بود. در شرایطی که بسیاری از احکام عبادی در محدوده‌ی فردی باقی مانده بودند، امام خمینی با این مجوز نشان دادند که فقه می‌تواند به ابزاری برای کنشگری جهانی بدل شود.

1. گذر از عبادت فردی به مسئولیت اجتماعی

در سنت فقهی رایج شیعی، وجوهات عمدتاً در چارچوب کمک به نیازمندان محلی و به خصوص شیعیان تعریف می‌شدند. این رویکرد، هرچند مستند به منابع اصیل فقهی بود؛ اما در عمل، وجوهات شرعی را به کنشی محدود و غیرسیاسی و غیرامتی تقلیل می‌داد. امام خمینی با این فتوا، فقه را از انزوا خارج کرده و آن را به عرصه‌ی کنشگری در پهنه‌ی امت اسلامی و روابط بین‌الملل وارد ساخت.

از این منظر، عبادات مالی دیگر صرفاً راهکاری برای رفع نیازهای کشور شیعه‌ای مانند ایران نیستند، بلکه افزون بر آن به ابزارهایی برای مقابله با نظام سلطه در سراسر بلاد اسلامی و بلکه کل جهان تبدیل می‌شوند. صدقه و زکات، زمانی که در مسیر مبارزه با اشغالگری و استعمار قرار می‌گیرند، معنایی تازه می‌یابند. این تحول، مسئولیت مؤمنان را از سطح فردی به سطح امت اسلامی و بلکه جهان ارتقا می‌دهد.

2. وجوهات شرعی؛ ابزاری برای امت‌سازی

با مشروعیت‌بخشی به مصرف وجوهات برای یاری مبارزان فلسطینی، امام خمینی نشان دادند که فقه شیعه می‌تواند در خدمت امت‌سازی قرار گیرد. در این نگاه، فلسطین تنها مسئله‌ی عرب‌ها نیست، بلکه مسئله‌ی کل امت اسلامی است. حوزه‌های علمیه نیز با پذیرش این رویکرد، مأموریتی جهانی یافتند: تربیت فقیهانی که بتوانند به مسائل امت اسلام در سطح بین‌الملل پاسخ دهند، یکی از دستاوردهای این حرکت می‌تواند باشد. با کمک گرفتن از ادبیات سیاسی رایج امروز می‌توان گفت که برخلاف دیپلماسی رسمی دولت‌ها، مصرف وجوهات در حمایت از فلسطین، نوعی دیپلماسی مردمی و دینی را رقم زد؛ دیپلماسی‌ای که از دل حوزه‌های علمیه و شبکه‌ی مقلدین شکل گرفت و به تقویت جبهه‌ی مقاومت در سطح جهان اسلام کمک کرد.

3. وجوهات شرعی؛ ابزار تربیت اجتماعی - جهادی

مصرف وجوهات شرعی در مسیر مقاومت، افزون بر اقدامی مالی، ابزاری تربیتی است برای ساختن جامعه‌ای آگاه، مسئول، عدالت‌خواه و ستم‌ستیز. هنگامی که صدقه و زکات در راه مجاهدان فلسطینی صرف می‌شود، جامعه به تدریج با آرمان‌های ضدظلم و ضداستکبار تربیت می‌شود. این مصرف، علاوه بر کاهش فقر، روحیه‌ی جهادی و مسئولیت‌پذیری را در جامعه تقویت می‌کند. در این فرآیند، وجوهات شرعی به ابزاری برای آموزش اجتماعی تبدیل می‌شوند؛ آموزشی که افراد را به کنشگری فعال، همدلی با مظلومان و مقابله با ساختارهای سلطه‌ی جهانی دعوت می‌کند.

4. استمرار مسیر امام در رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای

این نگرش تمدنی به وجوهات شرعی، در دوران رهبری امام خامنه‌ای نیز با قدرت ادامه یافته است. ایشان در مناسبت‌های گوناگون، حمایت از آرمان فلسطین را نه تنها وظیفه‌ی انسانی، بلکه تکلیف شرعی دانسته‌اند. در دیدارهای متعدد با مردم ایران و نیز گروه‌های مقاومت فلسطینی، بارها بر لزوم پشتیبانی همه‌جانبه از مجاهدان فلسطینی تأکید فرموده‌اند و در فتاوای ایشان نیز مصرف وجوهات شرعی در این مسیر را مجاز دانسته شده است.

حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، با تأکید بر پیوند میان فقه و مقاومت، این مسیر را از سطح فتوا به سطح راهبرد ارتقا داده‌اند. ایشان نه تنها مصرف وجوهات در راه مقاومت را مجاز دانسته‌اند، بلکه با هشدارهای مکرر درباره‌ی تعامل با رژیم صهیونیستی، به آن روی سکه نیز توجه کرده‌اند؛ یعنی قطع جریان و شریان حیاتی رژیم صهیونیستی و ممانعت جهان اسلام از رسیدن نفت و انرژی و کالا و... به این رژیم. (بیانات: 28/8/1402) توجه به این دو رویه‌ی ایجابی و سلبی در اقتصاد مقاومت؛ می‌تواند زمینه‌ساز تحولی بزرگ در از بین بردن این غده‌ی سرطانی در پیکر امت اسلامی شود.