فناوری بهترین گزینه برای توسعه صنعت دام
یکی از ارکان مهم تامین امنیت غذایی کشور، صنعت دام و طیور است که تامین خوراک و تغذیه مناسب مهم‌ترین چالش این صنعت به‌حساب می‌آید.
در واقع، معضل اصلی این صنعت تامین به‌موقع نهاده‌های دامی است که بی‌شک هر نوع سیاست‌گذاری ناشی از تغییر در بازار ارز یا شیوه‌های تجاری می‌تواند خطرات زیادی را در برابر تامین این نهاده‌ها قرار دهد. در حال حاضر حدود 9 میلیون تن خوراک در کارخانه‌ها تولید می‌شود، این در حالی است که ظرفیت اسمی تولید بیش از 20 میلیون تن است و ایران تنها سهم یک درصدی در تولید خوراک دام دارد. این در شرایطی است که وابستگی 80 درصدی کشور به واردات این اقلام، شرایط را حساس‌تر کرده است. به‌گفته کارشناسان، پیش‌بینی می‌شود که تا افق 1410 این سهم 15 درصد ارتقا یابد، به‌طوری‌که تولید سالانه به 26 میلیون تن برسد. تغذیه علمی و تامین غذاهای مغذی موردنیاز حیوان یک اصل اساسی در تغذیه دام محسوب می‌شود که تا حدی می‌توان از دانش‌بنیان‌ها انتظار رفع چنین نیازی را داشت، اما برخی فعالان اکوسیستم دانش‌بنیانی معتقدند کاربرد فناوری تاثیری در تهیه اقلام اساسی نظیر تهیه علوفه ندارند و فعالیت دانش‌بنیان‌ها در زمینه تولید ریز اقلام که به‌عنوان مکمل‌های غذایی شناخته می‌شوند، بیشتر است. صمت در این گزارش، به ارزیابی توان دانش‌بنیان‌ها در کاهش میزان واردات نهاده‌های دامی پرداخته است.
فناوران بهترین گزینه هستند
«آسیب‌پذیری بالای دام و محصولات دامی در برابر شرایط آب و هوایی نامساعد»، «از دست رفتن حجم زیادی از محصولات دامی و کاهش بهره‌وری به‌علت اطلاع نداشتن از وضعیت و نیازهای هر محصول»، «نبود نیروی کار مناسب در فعالیت‌های مربوط به پرورش و دستیابی به محصولات دام، طیور، آبزیان و زنبور»، «محدودیت منابع و زمین برای تامین نیاز غذایی جمعیت رو به رشد و اثرات مخرب زیست‌محیطی فعالیت‌های گسترده دامداری» و «افزایش حساسیت افراد جامعه روی کیفیت و تازگی مواد غذایی و تمایل آنها به مصرف مواد غذایی ارگانیک و تازه» از جمله چالش‌های صنعت دام و طیور است. راهکارهای فناورانه و خلاقی که به توسعه صنعت دام، طیور و آبزیان بسیاری از کشورها کمک کرده و به این صنایع رونق بخشیده است. در ایران نیز شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور بهترین گزینه هستند که می‌توانند با بکارگیری این فناوری‌ها و راهکارها و بومی‌سازی آنها، در بهبود عملکرد این صنعت و خوداتکایی آن نقش‌آفرینی کنند.
زراعت علوفه دامی در کشور بهینه نیست
عبدالرحمن امینی، استاد دانشگاه و دکتری خوراک دام در گفت‌وگو با صمت گفت: ایران در تامین نهاده‌های دامی، وابستگی 80 درصدی به واردات دارد، بی‌شک کاربرد دانش و فناوری در بخش تولیدات این نهاده‌ها، تاثیر بسزایی در کاهش وابستگی صنعت دام و طیور و نهاده‌های وارداتی خواهد داشت. گفتنی است، کاربرد فناوری راندمان تولید را افزایش می‌دهد و منجر به استفاده از جیره‌های مناسب‌تری می‌شود. بنابراین توجه بیشتر به دانش‌بنیان‌ها در این بخش باعث کاهش استفاده از نهاده‌های وارداتی در صنعت دام و طیور می‌شود.
وی افزود: واقعیت این است که زراعت علوفه دامی در کشور بهینه و کارآمد نیست، به‌همین دلیل فعالیت دانش‌بنیان‌ها در بخش زراعت علوفه دامی یک ضرورت به‌حساب می‌آید. برای مثال، باوجود اینکه ایران جزو اولین کشورهای در زمره کاشت یونجه بوده است، امروز یونجه‌های مرغوبی کاشت نمی‌شود و میزان پروتئین موجود در یونجه ایرانی 15 تا 16 درصد است که در نهایت میزان پروتئینی که می‌توان از یونجه بگیریم، به 14 درصد می‌رسد. دلیل این نامرغوبی نسبت به کشورهای اروپایی و امریکا، زراعت اشتباه و فروش غیراصولی آن است.
به‌گفته این کارشناس، اگر یونجه از پروتئین خام بیشتری برخوردار بود، نیاز کمتری به مصرف کنجاله برای گاوهای شیری داشتیم. برای مثال، اگر این میزان پروتئین خام در یونجه کشورمان به 20 درصد برسد، در نهایت مجبور به 7 درصد استفاده از کنجاله خام خواهیم بود. وی گفت: بیشترین میزان واردات نهاده‌های دامی مربوط به کنجاله سویا، ذرت و جو است و هر ساله نزدیک 20 میلیون تن از این نهاده‌ها وارد می‌کنیم. حال اگر نهاده‌هایی را که در داخل کشور تولید می‌شود، به روش‌های بهینه‌سازی تولید کنیم، بی‌شک نیاز ما را به واردات کم می‌کند و ورود دانش در بخش زراعت تاثیر زیادی بر تولید خواهد داشت.
پسماند میوه و سبزیجات، خوراکی برای دام
امینی بااشاره به استفاده از پسماندهای کشاورزی نظیر تفاله‌های میوه که از کارخانه‌های آبمیوه‌سازی خارج می‌شوند، گفت: تفاله و پوست میوه‌ها و پسماندهای سبزیجات را می‌توان با روش‌های علمی و فناورانه وارد چرخه نهاده‌های دامی کرد. از آنجایی که محصولات کشاورزی متنوعی در کشور تولید می‌شود، می‌توان از پسماندهای آن که خروجی کارخانجات هستند، در تامین نهاده‌های دامی استفاده کرد. برای مثال، می‌توانیم با روش‌های فناورانه از پسماند کارخانجات قند و آبمیوه‌گیری که کمک زیادی به تامین غذای دام و طیور می‌کنند، نهایت استفاده را ببریم. در واقع خشک کردن و فرآوری و نگهداری آن، علم و فناوری می‌طلبد تا به خوراک دام و طیور تبدیل شود.
وی درباره توان فناوری کشور به‌منظور افزایش نهاده‌های دامی گفت: بی‌شک علم و توان فناوری کافی برای افزایش نهاده‌های داخلی داریم، اما به این معنی نیست که نیاز کشور به واردات را کم می‌کند. کشور از نظر متخصصان غنی است و مهارت کافی در تامین خوراک دام و طیور داریم. گفتنی است، امکانات علمی و فنی کافی در افزایش کمیت خوراک دام وجود دارد و تنها نیازمند توجه بیشتری هستیم. اگر رانت برخی شرکت‌هایی که نهاده‌های دامی وارد می‌کنند، حذف شود، می‌توانیم در مسیر خودکفایی خوراک دام و طیور قرار بگیریم. در واقع، برخی شرکت‌ها از واردات این نهاده‌ها سود زیادی می‌برند و اگر جلو رانت آنها گرفته شود، درصد زیادی از وابستگی کشور کم می‌شود.
وی گفت: در بحث کیفیت مشکلی نداریم و معضل اصلی در صنعت دام و طیور وابستگی به خارج در تامین نهاده‌ها است و مشکل اصلی دیگر نبود کنترل در بازار است؛ اگر هر فرد روستایی یا عشایری که در سیستم تامین خوراک دام فعالیت می‌کند، بتواند بازار خود را پیدا کند و دست مافیا کوتاه شود؛ شاهد تولید بیشتری خواهیم بود. بنابراین مشکل اصلی نبود کنترل بازار است که چالش‌برانگیز شده است.
امینی درباره کیفیت کنستانتره‌های تولیدشده در کارخانجات داخلی گفت: بخش زیادی از کنستانتره موردنیاز صنعت دام و طیور در کارخانجات خورام دام و طیور تولید می‌شوند که تحت نظارت جدی سازمان دام پزشکی هستند. تولید خوراک مضر به‌ندرت در کشور اتفاق می‌افتد، همچنین گوشت قرمز تولید بخش روستایی و عشایری در کشور از مرغوبیت بالایی برخوردار است و معضل جدی در باب تولید خوراک ناسالم وجود ندارد. شاید کمتر از نیم درصد خوراک دام و طیور در کشور حاوی مواد غذایی باشد که درصدی از آلودگی‌ها را در بر داشته باشد.
به گفته امینی، تناقضی که با اتحادیه اروپا داریم، این است که استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها از سال 2006 برای دام و طیور ممنوع شده، اما هنوز در کشور ما استفاده می‌شود که در 10 سال اخیر این میزان کمتر نیز شده است.
جایگزینی برای علوفه وجود ندارد
در ادامه، احمد ملک‌زادگان، از فعالان دانش‌بنیان در زمینه تولید خوراک جانبی دام گفت: خوراک دام 2 بخش است؛ علوفه و کنستانتره که حداقل باید 40 درصد خوراک دام علوفه باشد تا حیات دام‌ها به خطر نیفتد. نکته مهم این است که هیچ‌گاه این دو جایگزین یکدیگر نمی‌شوند و کشور ناچار به وارد کردن کمبودهای خود است.
وی افزود: مکانیسم بدن دام به‌گونه‌ای است که باید علف بخورد تا محصول بدهد و چرخه زیستی‌اش تکمیل شود. حال علم تغذیه با مکمل‌ها و کنستانتره، میزان محصولات دامی را بیشتر می‌کند و کیفیت آنها را افزایش می‌دهد، اما اگر تغییری در اصل آن چیزی که دام تغذیه می‌کند، ایجاد کنیم حیات دام را با خطر روبه‌رو کرده‌ایم.
وی نقش اصلی دانش‌بنیان‌ها را در تولید ریز اقلام دانست و گفت: دانش‌بنیان‌ها به‌طورقطع می‌توانند تاثیرگذار باشند، اما نه آنقدر که کشور را به خودکفایی برسانند. برخی اقلام خوراک دام و طیور وجود دارد که هیچ‌گونه جایگزینی در دنیا برای آنها نیست و باید کشت شوند و به مصرف برسند؛ گفتنی است، با پیشرفته‌ترین فناوری‌ها هم نمی‌توان جایگزینی برای آنها یافت. در نهایت، با فرآوری دیگر محصولات تنها می‌توان بخش اندکی از نیاز غذایی دام را تامین کرد. برای مثال، غوره فرآوری‌شده تنها 5 درصد جایگزین کنجاله سویا می‌شود، اما نقش دانش‌بنیان‌ها در کمیت اقلام عمده و درشت جیره غذایی دام حداقلی است؛ بیشتر تاثیرگذاری در تولید اقلام ریزمغذی است.
وی افزود: صنعت دام و طیور کشور یک صنعت مونتاژ است. برای مثال، کنجاله سویا، جو و... وارد می‌شود و به همراه مکمل‌های ویتامینه، معدنی و اسیدآمینه‌ها ترکیب می‌شود و بعد مورد استفاده قرار می‌گیرد. همان‌گونه که پیش‌تر هم گفته شد، دانش‌بنیان‌ها در تولید ریزمغذی‌ها نظیر ویتامین‌ها توانمندند؛ اما معمولا در کشت محصولات و اقلام اصلی به‌دلیل محدود بودن ظرفیت زراعی کشور نمی‌توانند نقش چندانی داشته باشند.
حتی نمیتوانیم غذای یک ماه دام کشور را تامین کنیم
به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، حتی غذای یک ماه دام و طیور با ظرفیت داخلی تامین نمی‌شود. بدون واردات نمیتوانیم دام‌های موجود در کشور را سیر کنیم و این صنعت همواره در بحران است و همیشه به خارج وابسته هستیم و همواره نیاز به واردات وجود دارد. سالانه دست‌کم نیاز به 20 میلیون تن ذرت و جو داریم و محال است که کشور بتواند 2 میلیون تن آن را داشته باشد؛ در حال حاضر هم بیش از ظرفیت محیط‌زیست کشور کشت می‌شود. بسیاری از کارشناسان معتقدند استفاده از پسماندها در صورتی که فناوری و تبدیل به خوراک دام شود، می‌تواند غذای خوبی برای تولید باکیفیت محصولات دامی باشد. این در حالی است که ملک‌زادگان معتقد است: سبزیجات غذای مغذی برای گاو نیستند. وی بااشاره به استفاده پسماندهای سبزیجات و میوه‌ها به‌عنوان تغذیه دام‌ها گفت: به‌تازگی گیاه خارشتر را با فرآوری‌هایی می‌توان به خوراک دام رساند و اتفاق خوبی است، چرا که آب کمتری هم برای رشد می‌طلبد. می‌توان برخی دیگر از محصولات کشاورزی نظیر پوست پسته و بادام را هم استفاده کرد، اما چیز باکیفیتی از آنها بیرون نمی‌آید.
سخن پایانی
به‌گفته برخی دیگر از کارشناسان، کافی نبودن دانش و اطلاعات دامداران و نبود امکانات عمل‌آوری و فرآوری خوارک دام در کنار محدود بودن اراضی کشاورزی و منابع آبی و واقع شدن بخش اصلی سرزمین ایران در منطقه خشک از جمله مشکلات صنعت دام در کشور محسوب می‌شود. برای مثال، تولید سویا و ذرت با شرایط اقلیمی و کم‌آب ایران سازگاری ندارد و محدود است. بررسی‌ها در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد به‌منظور اصلاح روند تامین و توزیع نهاده‌ها در کوتاه‌مدت لازم است ضمن تنوعبخشی به سبد خوراک دام، رانت‌های موجود و عوامل نبود شفافیت در این زنجیره حذف شود. در مبحث واردات نیز باید اقدام‌های لازم به‌منظور جلوگیری از رانت و انحصار انجام شود؛ به‌نحوی که انحصار ورود خوراک دام از دست چند فرد و شرکت خاص خارج شود و تنوعبخشی به واردکنندگان باید در دستور کار قرار گیرد. البته در تنوعبخشی به واردکنندگان، صلاحیت و سابقه افراد نیز باید ارزیابی شود و افراد، هم از نظر دانش تجارت، دارای سابقه و تجربه کافی باشند و هم شناخت خوبی از نهاده‌ها، ارقام مختلف آنها، شرایط نگهداری و انبارداری و کیفیت و مسائل مربوط به آن داشته باشند. نظارت جدی در گمرک و بازار بر کیفیت نهاده‌ها نیز باید اعمال و با موارد تخلف جدی برخورد شود.