قوانین روی زمین مانده "حوزه انرژی" و تشدید ناترازی
مشاورر رییس سازمان حفاظت محیط زیست گفت: بخش زیادی از مشکلات انرژی کشور، ناشی از عدم التزام به قوانین گذشته است که با هدف بهبود وضعیت انرژی و محیط‌زیست تصویب شده بودند.
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، ایران به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفت و گاز جهان، همواره نقش مهمی در تأمین انرژی منطقه‌ای و جهانی ایفا کرده است. با این حال، در دو دهه گذشته، به‌دلیل عدم سرمایه‌گذاری کافی در زیرساخت‌های انرژی، فرسودگی تجهیزات و تحریم‌های بین‌المللی، ظرفیت تولید انرژی با رشد تقاضای داخلی همگام نبوده است. این عوامل منجر به بروز ناترازی در بخش‌های مختلف انرژی، به‌ویژه برق و گاز، شده است.
میزان ناترازی انرژی
بر اساس گزارش‌های موجود، نیروگاه‌های حرارتی کشور با راندمان حدود 36 درصد در حال تولید برق هستند، در حالی که متوسط استاندارد جهانی بیش از 60 درصد است. این به معنای هدررفت قابل‌توجهی از منابع انرژی در فرآیند تولید برق است. علاوه بر این، مصرف بی‌رویه انرژی در بخش‌های مختلف، به‌ویژه در بخش خانگی، فشار مضاعفی بر شبکه تأمین انرژی وارد کرده و ناترازی را تشدید می‌کند.
شرایط ایران از ناترازی گذر کرده و به ناپایداری رسیده استبر اساس گزارش مرکز آمار ایران در سال 1402، میانگین مصرف انرژی در بخش خانگی 2.5 برابر متوسط جهانی است و اتلاف انرژی در شبکه برق ایران به حدود 15 درصد می‌رسد، در حالی که این میزان در کشورهای پیشرفته حدود 6 درصد است.
دلایل ناترازی انرژی
عوامل متعددی در شکل‌گیری ناترازی انرژی در ایران نقش دارند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
عدم سرمایه‌گذاری و فرسودگی زیرساخت‌ها: صنعت نفت و برق کشور به‌دلیل عدم سرمایه‌گذاری و ناتوانی در جذب فناوری‌های جدید دچار رکود شده است. نیروگاه‌های حرارتی با راندمان پایین و تولید آلاینده‌های بالا، نمونه‌ای از این فرسودگی هستند.
تحریم‌های بین‌المللی: تحریم‌ها مانع از دسترسی ایران به سرمایه‌گذاری خارجی و فناوری‌های نوین شده و توسعه زیرساخت‌های انرژی را با مشکل مواجه کرده است.
قیمت‌گذاری نامناسب و یارانه‌های انرژی: سیاست‌های یارانه‌ای و قیمت‌گذاری دستوری منجر به مصرف بی‌رویه انرژی و کاهش انگیزه برای بهینه‌سازی مصرف شده است.
وابستگی به منابع فسیلی و عدم توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر: سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی ایران ناچیز بوده و این وابستگی به منابع فسیلی، پایداری تأمین انرژی را تحت تأثیر قرار داده است.
مدیریت ناکارآمد و ضعف در برنامه‌ریزی: نبود برنامه‌ریزی بلندمدت و سیاست‌گذاری‌های نادرست در تخصیص منابع انرژی، به‌ویژه در بخش‌های خانگی و صنعتی، به تشدید ناترازی منجر شده است.
تجربه کشورها در مقابه با ناترازی انرژی
بسیاری از کشورها در گذشته با چالش ناترازی انرژی مواجه بوده‌اند و با اتخاذ استراتژی‌های مختلف توانسته‌اند این مشکل را حل کنند. در ادامه، به چند نمونه از این کشورها و اقدامات آن‌ها می‌پردازیم:
ژاپن
پس از فاجعه فوکوشیما در سال 2011 و تعطیلی نیروگاه‌های هسته‌ای، ژاپن با کمبود انرژی مواجه شد. برای مقابله با این بحران، این کشور به واردات گاز طبیعی مایع (LNG) روی آورد و در عین حال، سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر و بهینه‌سازی مصرف انرژی را در دستور کار قرار داد. این اقدامات منجر به کاهش وابستگی به منابع انرژی فسیلی و بهبود امنیت انرژی ژاپن شد.
آلمان
آلمان با اجرای سیاست "انتقال انرژی" (Energiewende)، به‌طور گسترده‌ای به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر حرکت کرد. این کشور با سرمایه‌گذاری در انرژی‌های خورشیدی و بادی، توانست وابستگی به سوخت‌های فسیلی را کاهش دهد و ناترازی انرژی را به حداقل برساند. همچنین، آلمان با بهینه‌سازی مصرف انرژی و ارتقاء کارایی، توانست به توازن مطلوبی در تأمین انرژی دست یابد.
بریتانیا
بریتانیا با کاهش تولید داخلی نفت و گاز و افزایش واردات، با چالش ناترازی انرژی مواجه شد. این کشور با سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه انرژی بادی دریایی، توانست بخشی از نیازهای انرژی خود را تأمین کند. همچنین، بریتانیا با بهینه‌سازی مصرف انرژی و تشویق به استفاده از فناوری‌های کارآمد، توانست ناترازی انرژی را کاهش دهد.
آمریکا
آمریکا با بهره‌برداری از منابع شیل گاز و نفت، توانست تولید داخلی انرژی را افزایش دهد و وابستگی به واردات را کاهش دهد. این کشور با توسعه فناوری‌های نوین در بخش انرژی، توانست ناترازی انرژی را به حداقل برساند و به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان انرژی جهان تبدیل شود.
این نمونه‌ها نشان می‌دهند که با اتخاذ استراتژی‌های مناسب، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین و بهینه‌سازی مصرف، می‌توان بر چالش ناترازی انرژی غلبه کرد و به امنیت انرژی دست یافت.
تشدید ناترازی و تخریب محیط زیست
ناترازی انرژی تأثیرات گسترده‌ای بر محیط زیست دارد که از تخریب منابع طبیعی گرفته تا افزایش آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی را شامل می‌شود. در ادامه به برخی از مهم‌ترین پیامدهای زیست‌محیطی این پدیده می‌پردازیم:
1. افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای
وقتی تقاضا برای انرژی بیشتر از عرضه باشد، کشورها اغلب به منابع پرکربن و آلاینده مانند نفت و زغال‌سنگ روی می‌آورند. این منابع با انتشار دی‌اکسید کربن و متان به جو، اثرات مخربی بر تغییرات اقلیمی دارند و گرمایش جهانی را تشدید می‌کنند. نیروگاه‌های قدیمی و ناکارآمد که از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌کنند، یکی از مهم‌ترین عوامل انتشار گازهای گلخانه‌ای در شرایط ناترازی انرژی هستند.
2. تخریب منابع طبیعی
برای تأمین تقاضای اضافی انرژی، برداشت بیش از حد از منابع طبیعی مانند گاز، نفت، و زغال‌سنگ انجام می‌شود. این مسئله منجر به تخریب زیستگاه‌های طبیعی، کاهش تنوع زیستی و از بین رفتن جنگل‌ها و اکوسیستم‌های حیاتی می‌شود. همچنین، بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب برای تولید انرژی می‌تواند منابع آبی را تخلیه کرده و اکوسیستم‌های آبی را نابود کند.
3. افزایش آلودگی هوا
استفاده بیشتر از سوخت‌های فسیلی در شرایط ناترازی انرژی، آلودگی هوا را به‌شدت افزایش می‌دهد. انتشار آلاینده‌هایی مانند اکسیدهای گوگرد (SOx)، اکسیدهای نیتروژن (NOx) و ذرات معلق، تأثیرات منفی بر سلامت انسان‌ها و محیط زیست دارد. این آلودگی می‌تواند موجب بارش‌های اسیدی، کاهش کیفیت خاک و آب، و تهدید سلامت موجودات زنده شود.
4. کاهش فرصت‌های توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر
در شرایط ناترازی، تمرکز دولت‌ها اغلب بر تأمین فوری انرژی از منابع موجود است و توسعه زیرساخت‌های انرژی‌های تجدیدپذیر به حاشیه رانده می‌شود. این مسئله باعث می‌شود وابستگی به منابع انرژی آلاینده افزایش یابد و فرصت‌های استفاده از منابع پایدارتر و کم‌آلاینده‌تر از دست برود.
5. فشار بر منابع آبی
بسیاری از روش‌های تولید انرژی، مانند نیروگاه‌های حرارتی، به مقادیر زیادی آب نیاز دارند. در شرایط ناترازی انرژی، استفاده بیش از حد از منابع آبی برای تولید برق یا استخراج سوخت‌های فسیلی می‌تواند منجر به خشکسالی، کاهش منابع آب زیرزمینی و آسیب به زیستگاه‌های آبی شود.
6. ایجاد زباله‌های صنعتی و انرژی
در فرآیندهای ناکارآمد تولید انرژی که در شرایط ناترازی استفاده می‌شوند، زباله‌های صنعتی و انرژی بیشتری تولید می‌شود. این زباله‌ها می‌توانند به آلودگی خاک و آب منجر شوند و محیط زیست را در معرض خطر قرار دهند.
نیاز به مدیریت جامع و هماهنگ منابع حیاتی داریم
در رابطه با این موضوع، دکتر ایرج حشمتی؛ مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست به تسنیم می‌گوید: در دنیای پیچیده و در حال تغییر امروزی، مدیریت منابع حیاتی مانند آب، هوا، خاک و تنوع زیستی به یکی از چالش‌های اصلی کشورها تبدیل شده است. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و با بحران‌ها و ناترازی‌های انرژی و منابع طبیعی مواجه است. در این میان، مدیریت جامع، هماهنگ و نظام‌مند منابع حیاتی می‌تواند راه‌حلی پایدار و موثر برای مقابله با این مشکلات ارائه دهد.
وی افزود: مدیریت جامع و هماهنگ منابع حیاتی به معنای برنامه‌ریزی و اجرای سیاست‌هایی است که تمام جوانب و ابعاد منابع طبیعی را در نظر بگیرد و از هم‌افزایی بین آن‌ها بهره‌برداری کند. این نوع مدیریت، با افزایش ظرفیت‌ها و توانمندی‌های حقوقی و ساختاری و با مشارکت فعال مردم، می‌تواند به کاهش وابستگی به منابع غیرقابل تجدید و افزایش پایداری زیست بوم کمک کند.
قوانین روی زمین مانده و تشدید ناترازی
مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه بخش زیادی از مشکلات انرژی کشور، ناشی از عدم التزام به قوانین گذشته است که با هدف بهبود وضعیت انرژی و محیط‌زیست تصویب شده بودند، گفت: یکی از این قوانین، "قانون توسعه حمل و نقل عمومی و مدیریت مصرف سوخت" است که با هدف کاهش مصرف سوخت، افزایش بهره‌وری و کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی تصویب شد.
حشمتی ادامه داد: هدف این قانون بهبود و توسعه شبکه‌های حمل و نقل عمومی و افزایش استفاده از وسایل نقلیه عمومی بود و با اجرای کامل این قانون، بسیاری از مشکلات ناترازی انرژی فعلی کشور قابل حل بود اما متأسفانه اجرا نشده است.
وی، "قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی" را دیگر قانون روی زمین مانده عنوان کرده و افزود: این قانون با هدف کاهش اتلاف انرژی، افزایش بازدهی و بهره‌وری و حفاظت از محیط‌زیست تصویب شد. این قانون شامل سیاست‌ها و برنامه‌های غیرقیمتی است که می‌تواند به کاهش مصرف انرژی و کاهش آلودگی‌ها کمک کند.
مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست در رابطه با دلیل اجرا نشدن این قوانین گفت: عدم تأمین بودجه کافی برای اجرای پروژه‌های مرتبط با توسعه حمل و نقل عمومی و بهینه‌سازی مصرف سوخت، نبود هماهنگی و همکاری بین‌وزارتی، عدم هماهنگی و همکاری مستمر و هدفمند بین وزارتخانه‌های نیرو، نفت و راه و شهرسازی، کمبود آموزش و آگاهی‌رسانی، عدم آگاهی کافی مردم و مسئولان در مورد اهمیت اجرای این قوانین و مزایای آن، تغییرات اقتصادی و اجتماع، تغییرات مکرر در سیاست‌ها و شرایط اقتصادی کشور که موجب تأخیر یا عدم اجرای کامل قوانین شده است، نبود نظارت و ارزیابی مستمر وضعف در نظارت و ارزیابی عملکرد اجرای قوانین باعث مغفول ماندن قوانین حوزه انرژی شده است.
حشمتی درباره راهکار اجرای این قوانین توضیح داد: وزارتخانه‌های مسئول به تعهدات و تکالیف قانونی خود پایبند باشند و اجرای کامل قوانین توسعه حمل و نقل عمومی، اصلاح الگوی مصرف انرژی و هوای پاک را در اولویت قرار دهند. همچنین نظارت و ارزیابی مستمر بر عملکرد وزارتخانه‌ها باید تقویت شود تا مشکلات و نواقص موجود به موقع شناسایی و رفع شوند.
وی با تأکید بر تأمین منابع مالی و بودجه برای اجرای قوانین بیان کرد: تأمین منابع مالی و بودجه لازم و مشارکت بخش خصوصی و مردم برای اجرای طرح‌ها و پروژه‌ها باید در دستور کار قرار گیرد.
مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست بیان کرد: در درازمدت برنامه‌های توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر باید به‌صورت جدی پیگیری شود تا وابستگی به سوخت‌های فسیلی کاهش یابد و به سمت استفاده از منابع پاک حرکت کنیم.