مسجد جامع ارومیه؛ جلوه‌ای بی‌نظیر از هنر ایلخانی در آستانه ثبت جهانی
مسجد جامع ارومیه در انتظار ثبت در فهرست جهانی است و آنچه این بنا را منحصربه‌فرد می‌کند، محراب حریری‌شکل آن است.
مسجد جامع ارومیه در انتظار قرار گرفتن در فهرست جهانی است آنچه این مسجد را منحصر به فرد می‌کند محراب حریری شکل آن است.
خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ مساجد همیشه از گذشته مراکز تجمع و بناهای مهمی در میان مردم بوده‌اند و در میان بازارها یا معابر عمومی واقع می‌شدند. در هر دوره تاریخی پس از اسلام مساجد در بهترین شکل با زیباترین نقش‌ها و سلایق ساخته می‌شدند. نمونه‌هایی زیادی از مساجد جامع در ایران وجود دارد که می‌تواند شاهدی بر این سخن باشد. یکی از آنها مسجد جامع ارومیه است که همانند مسجد اولجایتو زیبا و منحصر به فرد ساخته شده است. مسجد جامع ارومیه در مجاورت بازار ارومیه طوری قرار گرفته که از سه طرف به معابر عمومی متصل باشد.
پوریا پیری راهنمای بنای تاریخی مسجد جامع ارومیه در گفتگو با خبرنگار مهر بیان کرد: قدمت مسجد جامع ارومیه به زمان خلافت عباسی یعنی بیشتر از هزار سال پیش برمی گردد. احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم عنوان کتابی است از محمد بن احمد شمس‌الدین النقاشی المقدسی که به وجود این مسجد اشاره کرده و نوشته که به این مسجد آمده است.
وی گفت: گنبد این بنا به دوره سلجوقی برمی گردد و همدوره با بنای تاریخی سه گنبد در ارومیه است یعنی حدود 800 سال قبل. ارتفاع آن از کف تا سقف 18 متر بوده است. این بنا نه تنها از نظر گنبد بلکه از نظر محراب نیز یکی از بناهای منحصر به فرد به حساب می‌آید چون داخل مسجد یک محراب متعلق به زمان ایلخانی دارد که به عنوان اولین محراب ایلخانی دنیا توسط شرف شاه تبریزی معمار آن دوره طراحی شده است و 8 متر ارتفاع و 5 و نیم متر عرض دارد.
پیری ادامه داد: جلوی این محراب 770 ساله یک حفاری باستان شناسی شده و به این سوال پاسخ داده‌اند که آیا این بنا قبل از اینکه مسجد باشد، آتشکده بوده یا خیر. به همین دلیل حفاری انجام شد و آثاری از دوره ساسانی هم پیدا کردند ولی اثری از آتشکده در آن یافت نشد. قسمت بیرونی مسجد یک مدرسه دینی وجود دارد که قبل از سال 1372 در اینجا یک حوض بزرگ بود و قناتی هم از کنار آن رد می‌شد و به کوه‌های اطراف می‌رسید.
وی افزود: داخل شبستان 40 ستون وجود دارد ستون‌های سمت راست کج هستند. قبل از اینکه با سنگ و ساروج آن را مرمت کنند، چوب‌هایی در این ستون‌ها کار شده و زیر سقف هم چوب بوده که تعادل ایجاد می کرده است ولی آن را برداشتند و باعث شد در اثر زلزله این ستون‌ها کج شود.
یکی از زیباترین بخشهای این مسجد محراب آن است. محراب بزرگ و گچبری شده مسجد در ضلع جنوبی گنبد خانه و در محل محراب قدیمی به صورت برجسته و الحاقی قرار گرفته است. این محراب همراه با محراب اولجایتو از نفیس‌ترین محراب‌های ایران به شمار می‌آید و در ردیف پرکارترین و بزرگترین و قدیمی ترین محراب‌های گچبری زمان ایلخانی است که در سال 676 هجری قمری به دست هنرمند عبدالمومن بن شرفشاه تبریزی ساخته شده است. خطوط استفاده شده در کتیبه‌های محراب کوفی و ثلث و متن آنها برگرفته از آیات قرآنی و احادیث پیامبر و نام سازنده محراب است.
در حاشیه بیرونی محراب آیه 255 و قسمتی از آیه 356 سوره بقره به خط کوفی و در حاشیه داخلی کتیبه دیگری به خط ثلث شامل آیه 1 تا 12 سوره مومنون گچبری شده است. در جایگاه پیشنماز نیز کتیبه‌ای به خط کوفی شامل آیه 18 سوره آل عمران به صورت گچبری نوشته شده است. این مسجد به مساحت یک هزار و و50 متر مربع در سال 1314 به ثبت رسیده است.
یکی از بخشهای زیبای محراب، توری‌های گچی محراب است که یکی از سخترین وجوه هنری در هنر گچکاری بشمار می‌رود که بنظر می‌رسد هدف از بافت این توری‌ها توسط نقاش شرف شاه تبریزی، نشان دادن بقایای محراب قدیمی تر از محراب فعلی با هنر دست است.
از شواهد دیگری که وجود محراب قدیمی تر را اثبات می‌کند، نوع خط نسخی است که در دور تا دور گنبدخانه و در حاشیه محراب به یادگارمانده است. رسم الخطهای مختلفی از دوران مختلفی همچون صفوی و قاجار.
به گفته حیدری، معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی، بر طبق شواهد، در زمان برپایی محراب کوچک‌تر، دو پنجره به عنوان نور گیر که قرینه آنها در نقطه مقابل محراب قابل رویت است وجود داشته اما بعدها با بزرگ‌تر شدن محراب، پنجره‌ها حذف و بجای آن 2 دریچه کوچک برای رفع رطوبت محیط و تبادل هوا تعبیه شده است.
بخش‌هایی از این مسجد در زمان ایلخانی و حمله مغول‌ها دستخوش تخریب و ویرانی قرار گرفت اما بعدها دوباره بازسازی شد؛ این مسجد در دوره زندیه نیز مرمت و بازسازی شده است و در دوره صفویه هم بخش‌هایی از آن برای یک بار دیگر مورد بازسازی قرار گرفت؛ آخرین بازسازی‌های این مسجد مربوط به سال‌های پس از انقلاب است.
این مسجد به همراه مسجد روستای حسنلوی نقده در فهرست کاندیداهای ثبت جهانی هستند و به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی می‌بایست ایرادات آن رفع شود.
