مشکلات تموم نشدنی بازنشستگان / بحران صندوق های بازنشستگی حل می شود؟

به گفته مرکز پژوهش‌های مجلس، در لایحه بودجه سال 1403 پیش‌بینی شده است که دولت بیش از 453 هزار میلیارد تومان را برای حمایت از صندوق‌های بازنشستگی اختصاص دهد. از این مبلغ، تقریبا 56 درصد به سهم «صندوق بازنشستگی کشوری» تعلق دارد. همچنین، 50 هزار میلیارد تومان از این مبلغ از محل افزایش مالیات بر ارزش افزوده (از 9 درصد به 10 درصد) برای متناسب‌سازی حقوق بازنشستگان تخصیص داده خواهد شد. این ارقام و کمک‌ها تقریبا 37 درصد نسبت به قانون بودجه سال 1402 افزایش یافته است. در لایحه بودجه سال 1403، منابعی که دولت به صندوق‌های بازنشستگی اختصاص می‌دهد (به جز بدهی‌هایی که به این صندوق‌ها دارد) به 16 درصد از کل منابع عمومی دولت می‌رسد.

این کمک‌ها در شرایطی اتفاق افتاده که نسبت پشتیبانی در صندوق‌های بازنشستگی نسبت به سال‌های قبل نامطلوب‌تر شده و در برخی صندوق‌ها از مرز بحرانی نیز فراتر رفته است.

صندوق‌های بازنشستگی در ایران؛ انواع صندوق‌ها و وضعیت آن‌ها

طبق یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، در ایران 17 صندوق بازنشستگی وجود دارد که چهار صندوق آن به عنوان «صندوق‌های اصلی» شناخته می‌شود. این چهار صندوق شامل «سازمان تامین اجتماعی»، «صندوق بازنشستگی کشوری»، «صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستاییان و عشایر» و «سازمان تامین اجتماعی نیروهای مسلح» می‌شوند. بزرگ‌ترین صندوق در این تمام صندوق‌ها متعلق به «تامین اجتماعی» است که مجموعا در سال 1401 بیش از 46 میلیون نفر را تحت پوشش خود قرار داده است. این صندوق از دولت برای پرداخت مستمری و حقوق بازنشستگان خود کمک دریافت نمی‌کند.

باید توجه داشت که اعتبارات پرداختی دولت به صندوق‌ها به چند دسته تقسیم می‌شود. یکی از دسته‌ها، «کمک‌های دولت» به این صندوق‌ها است و زمانی پرداخت می‌شود که صندوق به تنهایی نتواند تعهدات خود را به افراد تحت پوشش ایفا کند. دسته دیگر، «بدهی دولت به صندوق» است و زمانی پرداخت می‌شود که دولت به هر شکلی برای یک صندوق تکلیف ایجاد کرده یا از آن استقراض کند. صندوق بازنشستگی تامین اجتماعی، بدهی‌های خود را از دولت دریافت می‌کند اما مبلغی تحت عنوان کمک به آن پرداخت نمی‌شود.

در مقابل، صندوق‌های «بازنشستگی کشوری»، «نیروهای مسلح»، «کارکنان فولاد» و «کارکنان وزارت اطلاعات» برای تامین حقوق و مزایای حقوق‌بگیران خود باید از دولت کمک دریافت کنند.

یکی از شاخص‌های مهم در بررسی وضعیت صندوق‌های بازنشستگی، «نسبت پشتیبانی» است. این نسبت از تقسیم منابع ورودی به منابع خروجی صندوق‌ها حاصل می‌شود. به بیان ساده، این نسبت نشان می‌دهد که به ازای هر یک نفری که حقوق و مزایا از صندوق می‌گیرد (مصارف)، چند نفر به صندوق حق بیمه می‌پردازند (منابع). هر چه این شاخص کمتر باشد، وضعیت بدتر و هر چه بزرگ‌تر باشد وضعیت بهتر است.

به گفته مرکز پژوهش‌های مجلس، روند این شاخص در 20 سال اخیر برای سازمان تامین اجتماعی تا سال 1401 نزولی بوده و در این سال نسبت پشتیبانی این سازمان به حدود 4 رسیده است. یعنی به ازای هر یک نفری که حقوق و مزایا دریافت می‌کند، 4 نفر حق بیمه می‌پردازند. به عبارت دیگر، در دو دهه اخیر به صورت مستمر نسبت درآمد حاصل از دریافت حق بیمه به هزینه پرداخت مستمری در این سازمان کاهش یافته است.

بعلاوه، آمارهای منتشرشده از صندوق بازنشستگی کشوری به عنوان دومین صندوق بازنشستگی بزرگ کشور نشان می‌دهد که این شاخص به 0.55 در سال 1401 رسیده است. مرکز پژوهش‌های مجلس این نسبت را بغرنج توصیف کرده است. این وضعیت به طور نسبی برای سایر صندوق‌ها نیز صادق است. مثلا طبق آخرین آمارهای موجود که به سال 99 بر می‌گردد، نسبت پشتیبانی صندوق بازنشستگی نیروهای مسلح 0.83 و سایر صندوق‌ها 1.1 است. زمانی که این شاخص به زیر یک می‌رسد به زبان ساده نشان می‌دهد که به ازای هر یک نفر دریافت کننده حقوق و مزایا، حتی یک نفر کامل بیمه پرداز نیز وجود ندارد.

متهمان بحران بازنشستگی، از هرم جمعیت تا مدیریت ناکارامد

طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، یکی از مهم‌ترین دلایل بروز این بحران و کاهش نسبت پشتیبانی صندوق‌ها را می‌توان در تغییر نامتوان و سریع ترکیب سنی جمعیت به سمت سالمندی جستجو کرد. نرخ رشد جمعیت در دهه 60 بسیار بالا بود و در دهه‌های بعد ناگهان کاهش یافت. همین مسئله باعث شده تا در سال‌های اخیر به ناگهان جمعیت میان‌سال و سالمند افزایش یابد در حالی که به همان نسبت جمعیت جوان و شاغل ایجاد نشده است. برای مثال در سال 1365 جمعیت 30 ساله و بالاتر، 28 درصد از کل جمعیت کشور را تشکیل می‌داد اما در سال 1400 پیش‌بینی شده که این نسبت به 57 درصد از جمعیت کل کشور برسد.

براساس گزارش اکوایران، از طرفی، هم‌زمان که جمعیت افراد میان‌سال و سالمند افزایش یافته، امید به زندگی نیز بالاتر رفته است. صندوق‌های بازنشستگی از زمانی که فرد بازنشسته می‌شود تا زمانی که فوت می‌کند به او حقوق و مزایا پرداخت می‌کنند. بنابراین هر چه امید به زندگی بالاتر رود، طول مدتی که فرد تحت پوشش صندوق است نیز بالاتر می‌رود. هم‌سویی این دو عامل در کنار هم باعث شده تا شکاف سن برقراری بازنشستگی و امید به زندگی به طرز قابل‌توجهی افزایش یابد.

چیزی که این شکاف را تشدید می‌کند، قوانینی است که در مشاغل مختلف به افراد اجازه بازنشستگی زودتر از موعد می‌دهد. در این شرایط، افراد سال‌های کمتری به پرداخت حق بیمه می‌پردازند و در عوض سال‌های بیش‌تری حقوق بازنشستگی دریافت می‌کنند.

این عوامل، سمت هزینه‌های صندوق‌های بازنشستگی را افزایش داده است. در سوی دیگر، چون وضعیت درآمدی صندوق ها مناسب نبوده و شرایط کلان کشور برای سرمایه‌گذاری و کسب سود این صندوق‌ها نیز فراهم نبوده، سمت درآمدی صندوق‌ها نیز با مشکل مواجه شده است. مدیریت ناکارامد نیز مزید بر این دلایل شده تا صندوق‌های بازنشستگی به سمت وضعیت بحرانی حرکت کنند.

جای صندوق‌های بازنشستگی در بودجه دولت؛ این بار 1403

مطابق با آن چه که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس ارائه شده، در نظام بودجه ریزی ایران، درآمدها و هزینه‌های صندوق‌های بازنشستگی به عنوان نهادهای عمومی غیردولتی در بودجه کل کشور منعکس نمی‌شود. با این حال این صندوق‌ها از طریق مجراهایی مثل «کمک به پرداخت حقوق و مزایای بازنشستگان»، «کسور بازنشستگی شاغلین دولتی»، «مشارکت دولت در حق بیمه شاغلین»، «تکالیف قانونی» و «پرداخت مطالبات صندوق‌های بازنشستگی» به بودجه عمومی مرتبط می‌شوند.

بال پژوهشی مجلس شورای اسلامی در گزارش خود به محاسبه کمک‌های دولت به صندوق ها پرداخته است. باید توجه داشت که در این گزارش، 130 هزار میلیارد تومانی که دولت بابت بدهی خود به سازمان تامین اجتماعی باید بدهد، لحاظ نشده است؛ چراکه بدهی، کمک محسوب نمی‌شود. بنابراین ارقامی که در ادامه این گزارش تجمیع می‌شوند، جدا از این 130 هزار میلیارد تومان است.

صندوق بازنشستگی کشوری

در سال 1402، بودجه صندوق بازنشستگی کشوری 253.4 هزار میلیارد تومان بود که 207 هزار میلیارد تومان آن از محل کمک‌های دولت تامین شده است. به بیان دیگر، 81 درصد از کل منابع این صندوق وابسته به بودجه بوده است. در سال 1403، ردیف اعتباری صندوق بازنشستگی کل کشور به 256.5 هزار میلیارد تومان (همت) رسیده که 24 درصد نسبت به سال 1402 رشد داشته است.

به جز این رقم، صندوق بازنشستگی کشوری از محل افزایش یک درصدی مالیات بر ارزش افزوده نیز سهم می‌برد. دولت پیش‌بینی کرده است که با افزایش یک درصدی این نرخ، 50 همت درآمد ایجاد شود. این درآمد به صندوق‌ها برای متناسب‌سازی حقوق بازنشستگان پرداخت می‌شود. با این حال مشخص نیست که سهم صندوق بازنشستگی کشوری از این 50 هزار میلیارد تومان چقدر است.

تامین اجتماعی نیروهای مسلح (لشکری)

طبق لایحه بودجه سال جاری، میزان اعتبار سازمان تامین اجتماعی نیروهای مسلح (لشکری) در این سال به بیش از 132.3 همت رسیده که 17.4 درصد نسبت به سال قبل رشد داشته است. این صندوق نیز از 50 همت ناشی از افزایش نرخ مالیات بر ارزش افزوده سهم می‌برد اما مقدار آن مشخص نیست.

مجموع کمک‌های دولت به صندوق‌های بازنشستگی

با احتساب کمک دولت به صندوق بازنشستگی کارکنان فولاد، در مجموع در سال 1403، دولت تقریبا به میزان 453 هزار میلیارد تومان قرار است به صندوق‌های بازنشستگی کشوری، لشکری و فولاد کمک کند که 50 هزار میلیارد تومان آن از محل افزایش نرخ مالیات بر ارزش افزوده تامین می شود.

بر این اساس، سهم اعتبارات اختصاص یافته به صندوق‌های بازنشستگی به کل بودجه عمومی دولت به 16 درصد در سال جاری رسیده است. این در حالی است که این نسبت در سال‌های گذشته پایین‌تر بود. برای مثال در سال 96 تنها 11.5 درصد بوده است. با این حال از سال 1400 این سهم یک روند صعودی به خود گرفته و صندوق‌ها بیش از پیش به بودجه دولت برای پرداخت حقوق و مزایای افراد تحت پوشش خود وابسته شده‌اند.