«معالجات عقیلی» آخرین دانشنامه پزشکی سنتی ایرانی است

عقیلی از جانب مادر، وارث سنت پزشکی جنوب ایران (مکتب شیراز) بوده و از طرف پدر، وارث سنت پزشکی شرق ایران (خراسان بزرگ) به شمار می‌رود. در نتیجه، این کتاب تلفیق دو سنت فکری پزشکی ایران است.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: منیژه عبدالهی استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه علوم پزشکی شیراز است و در زمینه‌های مختلف ادبیات فارسی مانند حافظ پژوهی، تحلیل متون ادب فارسی، ادبیات زنان و شعر و ادبیات داستانی معاصر فعالیت‌های پژوهشی قابل توجهی داشته است. عبدالهی مدیر بخش آموزش و عضو هیئت‌مدیره مرکز حافظ‌شناسی شیراز است و در بخش تصحیح انتقادی متون فارسی و نسخ خطی، تمرکز عمده اش بر تصحیح متون علمی و پزشکی ایرانی است. قسمت دوم گفتگو با او درباره کتابهایی است که ترجمه یا تصحیح کرده، که مشروح آن را می‌خوانید:

درباره کتاب‌هایی که تصحیح یا ترجمه کردید توضیح می‌دهید؟

نخستین آن‌ها، کتابی دو جلدی است با عنوان «فرهنگ‌نامه جانوران در ادب فارسی» همان‌گونه که از نامش پیداست، حدود هشتاد جانور را در نظر گرفته و سابقه کهن این جانوران را از ریشه نام‌های آن ها گرفته تا نخستین نمودهای آنان در کهن ترین آثار پیش از اسلام بررسی کرده و سپس نمودهای آن ها را در منابع اسلامی از قرآن و حدیث و احکام شرعی مربوط به آن‌ها پی گرفته و سرانجام تصویرهای ادبی هر جانور را در متون ادب پارسی تا حدود قرن هفتم هجری پیگیری کرده است.

چرا تا قرن هفتم؟

علت این است که پس از این دوره، تصاویر نمادین این جانوران به حالت تثبیت‌شده و تکرارپذیری رسیده‌اند. این کتاب از این جهت حائز اهمیت است که به ما امکان می‌دهد درک کنیم چگونه جایگاه یک جانور در طول تاریخ فرهنگی ما دگرگون شده است. بعضی از آن‌ها سیری صعودی داشته‌اند؛ به‌عنوان نمونه، شیر و برخی وحوش دیگر همچون ببر و پلنگ و گرگ که در دوران پیش از اسلام منفی بوده‌اند و در دسته «گرگ سردگان» از آفریدگان اهریمن محسوب می‌شدند، به تدریج به نماد قدرت و شجاعت تبدیل شدند و شیر که رسما به مقام سلطنت رسید. یعنی تمام تصاویر و وجوه منفی آن‌ها مثبت شد و در مقابل، جانورانی مانند جغد، یا خوک و سگ که در دوران باستان به استناد متون زرتشتی موجوداتی مقدس شمرده می‌شدند مثلا جغد که یاور سروش بود و به او در راندن دیوان از سرزمین مردمان یاری می‌رساند، پس از اسلام به دلایل بسیار که برخی از آن‌ها قابل تبیین است، رفته‌رفته ستاره اقبالشان افول کرده و جایگاهی منفی پیدا کرده‌اند. این کتاب، این تحولات را به تفصیل مستند کرده و نشان داده است.

و کتاب بعدی؟

دومین کتاب هم کتابی تحت عنوان «آیین‌ها و اسطوره‌هایِ عربِ پیش از اسلام» که چند سال پیش توسط انتشارات علم به چاپ رسیده است. این اثر، ترجمه‌ای مستقیم از عربی است. نویسنده کتاب محمود سلیم الحوت با دقتی بسیار و روشی متین و علمی تمام منابع عربی را از پیش از اسلام تا حوالی قرن سوم و چهارم هجری دیده و کتاب بسیار مستند و قابل اعتمادی محسوب می‌شود. این اثر به آیین‌های مختلف شبه‌جزیره عربستان می‌پردازد؛ در حالی که عموماً ما فقط بت‌پرستی آن دوره را میدانیم، این کتاب آیین‌های گوناگونی همچون ستاره‌پرستی، پرستش عناصر طبیعت، وجود بتکده‌ها و خانه‌های متعدد شبیه به کعبه را در دوران جاهلی در مناطق مختلف عربستان، شیوه‌های حج جاهلی و بسیاری از اعتقادات و آیین‌های آن دوران مثلا اعتقاد به اجنه یا روش‌های مختلف تفأل با ازلام یا بسیاری از معتقدات کهن جاهلی را به شیوه‌ای مستند و دقیق توضیح داده است.

یعنی در جاهای مختلف کعبه‌های مختلف وجود داشته است؟

این کتاب ریشه‌های برخی عادات و باورهای خرافی را هم روشن می‌سازد؛ برای مثال، فال گرفتن با عطسه یا با پرواز پرندگان. حتی امروزه نیز هنگامی که فردی عطسه می‌کند، به او می‌گوییم «خیر باشه» که بازمانده‌ای از آن باورهای قدیمی است. این عمل که به آن «عطاس» گفته میشده، در گذشته نوعی فال به شمار می‌رفته است. دیدگاه‌های مطرح شده در این کتاب درباره بت‌ها هم جالب توجه است و برای بسیاری از آن‌ها داستان‌هایی در میان مردم جاهلی روایت می شده است؛ از جمله اینکه صفا و مروه در دوران جاهلیت دو بت بودند که هر کدام بر سر تپه‌ای قرار داشتند و مردم در خلال حج، بین این دو سعی می‌کردند که به معنای راه رفتن و چیزی شبیه به دویدن بین دو تپه است. این کتاب بسیار رنگارنگ و حاوی اطلاعات جالب و ارزشمندی است.

و کتاب دیگر؟

کتابی دیگر که اخیراً با همکاری سرکار خانم دکتر احیا احمدصالح ترجمه نمودیم، اثری است با عنوان «حدیث دیگران». عنوان اصلی این کتاب «شرق‌شناسی در برابر غرب‌شناسی» می‌باشد. نویسنده این اثر خانم لیتیسیا ننکت استاد استرالیایی - فرانسوی هستند. محور اصلی این کتاب، بررسی شرق از دیدگاه غرب‌شناسان است و بحث می کند که چه عواملی، تصویرها و دریافت‌های شرق شناسان را رقم زده است و به نظر نویسنده یکی از عوامل بسیار مهمی که در تصویر سازی از شرق در دیدگاه غربیان، تأثیر گذار بوده و هم‌چنان تأثیرگذار است، آثار ادبی و به ویژه آثار داستانی است که از شرق به غرب ترجمه و منتقل می‌شود یا مستقیما به وسیله نویسندگان ایرانی به زبان‌های غربی نوشته می شود. در دیدگاه غرب‌شناسان تأثیر می‌گذارد. یکی از عوامل مهمی که نویسنده بر آن تأکید دارد، نقش داستان‌ها و روایت‌هایی است که درباره شرق نوشته می‌شوند و نگرش غرب‌شناسان را شکل می‌دهند. خوشبختانه این کتاب در سال 1400 به عنوان اثر شایسته تقدیر در بخش ترجمه شناخته شد.

کتابی که در زمینه پزشکی ایرانی داشتید کدام است؟

چندین کتاب در زمینه پزشکی ایرانی تاکنون تصحیح و چاپ شده است که در اینجا مجال معرفی آن‌ها نیست و از آن میان به یک اثر بسیار معتبر با عنوان «معالجات عقیلی» اشاره می‌کنم که به یاری همکارم خانم دکتر پردیس بدر، تصحیح نموده‌ایم و انتشارات چوگان آن را به چاپ رسانده است. این کتاب در واقع آخرین دانشنامه بزرگ پزشکی سنتی ایرانی به شمار می‌رود و می‌توان گفت جامع علوم و دانش پزشکی ایرانی پیش از دوران مدرن است. نکته جالب توجه که ادعای یاد شده را تقویت می کند، هویت مؤلف یعنی عقیلی خراسانی شیرازی (یا عقیلی شیرازی خراسانی) است. خاندان پدری عقیلی اهل خراسان بودند که گویا حوالی قرن هفتم به شیراز مهاجرت کردند و ماندگار شدند. آن‌ها با خود دانش و متون پزشکی شرق ایران را آوردند. سپس خاندان عقیلی با خانواده پزشکان شیراز پیوند یافتند و چنین شد که عقیلی از جانب مادر، وارث سنت پزشکی جنوب ایران (مکتب شیراز) بوده و از طرف پدر، وارث سنت پزشکی شرق ایران (خراسان بزرگ) به شمار می‌رود. در نتیجه، این کتاب به گونه‌ای دو سنت بزرگ فکری پزشکی را در خود گرد آورده و تلفیق نموده است.

این دو سنت نخست در این فرد نویسنده جمع شده و بعد در این کتاب!

این کتاب بسیار مفصل و حجیم و دارای بیش از دو هزار صفحه است. کاربرد آن بسیار گسترده است و فرآیند تصحیح و آماده‌سازی آن تا مرحله چاپ، تلاش فراوانی را طلبید که خوشبختانه به نتیجه رسید.

کتاب دیگری نیز وجود دارد که بنده آن را تحت عنوان «شربت‌کده عطارِ هارونی» ترجمه و ارائه کرده‌ام. این اثر، کتابی در حوزه داروسازی است که توسط مؤلفی به نام «کوهینِ عطار» در قرن ششم هجری در اسکندریه به زبان عربی تألیف شده است. نام این کتاب در عربی «منهاج الدکان و دستور الاعیان» است که به فارسی با عنوان «شربت‌کده هارونی» ترجمه شده است.

ویژگی بسیار شگفت‌انگیز این کتاب آن است که حدود یک‌چهارم ابتدایی آن به معرفی انواع شربت‌ها اختصاص یافته است. به‌گونه‌ای که گویی مؤلف در شیراز مستقر بوده و به توصیف شربت‌هایی همچون سکنجبین، شربت آلبالو، به‌لیمو دیگر شربت‌ها پرداخته است. این شباهت‌ها حیرت‌انگیز است و این گمان را تقویت می‌کند که مبانی فرهنگی و دانشی در این حوزه میان مناطق مختلف جهان آن روز در جریان بوده است. از جهت داروسازی بسیار قابل توجه است اما از آن مهم تر از منظر مسائل جنبی داروسازی مثلاً عوارض جانبی داروها و چگونگی برطرف کردن آنها، شرح دقیق یک داروخانه در قرون میانه با قفسه‌ها و ظروف و لوازم اندازه‌گیری داروها و شیوه‌های بسته‌بندی و شیوه و میزان مصرف هر دارو همگی در این کتاب درج شده است. نکته جالب آن که نویسنده به شرح بیان کرده که هر دارو باید در چه ظرفی و چه جنسی نگهداری شود. او از ظروف چوبی، مسی، و سفالی و محفظه‌های آهنی و کیسه‌های کرباس و چگونگی آویزان کردن آن ها به شرح گزارش داده است.

چقدر جالب است! اینقدر دقیق؟

بله، همانطور که گفتم این کتاب نشان‌دهنده فرهنگی عظیم و دقیق است که متأسفانه ما امروز از آن غافل هستیم. در این کتاب خیلی دقیق اشاره می‌کند که جنس ظرف بر روی کیفیت دارو تأثیر می‌گذارد و مشخص می‌کند که برای هر نوع دارویی چه نوع بسته‌بندی مناسب است. حتی روش تشخیص داروهایی که تاریخ مصرف آن منقضی شده را نیز شرح می‌دهد و نیز طریقه تشخیص داروهای اصلی را از داروهای تقلبی با توصیف رنگ، بو یا قوام یا دیگر ویژگی‌های هر دارو، آموزش می دهد.

علاوه بر این دو، بر روی کتاب‌های دیگری همچون «شرح و توضیح کتاب هدایه المتعلمین فی الطب» و، کتاب «محذورات» در حوزه سم‌شناسی و کتاب «الواح الصحه» را نیز کار کرده و آن‌ها را تصحیح و منتشر کرده‌ام.