نو اما دل‌آزار
تابش خورشید، جریان‌های اقیانوسی و بادها همواره سفیر مطمئنی برای انتقال انرژی در طول میلیاردها سال هستند.
اما این انسان بود که بعد از انقلاب صنعتی با اکتشاف نفت و قیمت‌گذاری روی آن این تعادل را برهم زد. در این میان، کشورهایی که دست‌شان از نفت کوتاه بود، تصمیم گرفتند دست به دامان طبیعت شوند و با بکارگیری فناوری‌ها، خود را تا حدی از وابستگی به سوخت‌های فسیلی رها کنند.
کارشناسان معتقدند شرایط اقلیمی کشور ظرفیت بهره‌برداری از نیروی باد و خورشید را به طور همزمان می‌دهند. هدف‌گذاری برای نصب ظرفیت‌های بالای انرژی باد و خورشید، می‌تواند دلیل مهمی برای ساخت تجهیزات مرتبط با این فناوری در داخل کشور و بومی کردن زنجیره تامین مربوطه با استفاده از توانمندی‌های داخلی باشد. صمت در این گزارش به چالش‌های موجود در مسیر توسعه انرژی‌های نو پرداخته است.
سهم انرژی خورشیدی در تولید برق
یاور عنانی، پژوهشگر دانشگاه تربیت مدرس در گفت‌وگو با صمت، بااشاره به شرایط فعلی وضعیت ایران در بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر در مقایسه با کشورهای پیشرو گفت: برای اینکه به وضعیت ایران در بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر پی ببریم، بهتر است، ابتدا نگاهی به اعداد و ارقام در سطح دنیا و کشورمان بیندازیم؛ در حال حاضر در بخش تولید الکتریسیته در دنیا، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر با در نظر گرفتن نیروگاه‌های برقابی حدود 27.3 درصد است. حال اگر سهم این نوع از نیروگاه‌ها را در نظر نگیریم، با در نظر گرفتن دیگر انرژی‌های تجدیدپذیر نزدیک به 11.4 درصد از تولید برق دنیا از انرژی باد، خورشید، زمین‌گرمایی و زیست‌توده تامین می‌شود.
به‌گفته عنانی، از کل میزان انرژی‌های تولیدشده، انرژی خورشیدی حدود 3 درصد و انرژی بادی حدود 6 درصد را به خود اختصاص داده است. در ایران میزان انرژی تولیدشده از انرژی خورشید و بادی به‌ترتیب 0.15 و 0.18 درصد است که در مجموع به یک درصد هم نمی‌رسد.
عنانی گفت: دانمارک کشوری پیشرو از حیث تولید انرژی‌های نو است. این کشور درصد زیادی از انرژی‌های موردنیاز خود را با استفاده از نیروی باد تولید می‌کند. گفتنی است، حدود 50 درصد انرژی الکتریکی این کشور از نیروی باد تامین می‌شود. در این زمینه پس از دانمارک؛ کشورهای ایرلند، اروگوئه، پرتغال، آلمان و اسپانیا قرار دارند که بیش از 20 درصد از انرژی الکتریکی در آن کشورها از انرژی باد تامین می‌شود.
چین، یک رتبه اولی
این فعال در زمینه تجدیدپذیرها خاطرنشان کرد: میزان کل ظرفیت نصب‌شده درباره انرژی بادی در جهان حدود 651 گیگاوات است. چین با ظرفیت نامی نصب‌شده 237 گیگاوات در رتبه اول از نظر بزرگی ظرفیت نصب‌شده قرار دارد. امریکا 105.6، آلمان 61.4 گیگاوات و هند 37.5 گیگاوات در رتبه‌های بعدی هستند. جالب است، بدانید در حال حاضر 35 کشور دنیا بیش از یک گیگاوات انرژی بادی نصب‌شده دارند.
به‌گفته عنانی، یکی از کشورهای پیشرو از حیث درصد انرژی تولیدی در زمینه انرژی خورشیدی، هندوراس است که حدود 15 درصد برق آن از انرژی خورشید تامین شده است. در این زمینه، پس از هندوراس؛ کشورهای آلمان، شیلی، استرالیا و یونان قرار دارند که بیش از 8 درصد از انرژی الکتریکی در آن کشورها از انرژی خورشید تامین می‌شود.
ایران از توسعه عقب ماند
وی بااشاره به ظرفیت نصب سلول‌های خورشیدی در ایران گفت: میزان کل ظرفیت نصب‌شده درباره انرژی خورشیدی با استفاده از پنل فتوولتاییک یا همان سلول‌های خورشیدی در جهان حدود 627 گیگاوات (هر گیگاوات، هزار مگاوات) است. چین با ظرفیت نامی نصب‌شده 205 گیگاوات در رتبه اول از نظر بزرگی ظرفیت نصب‌شده قرار دارد. امریکا 76گیگاوات، ژاپن 63 گیگاوات و آلمان 49.2 گیگاوات در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
در حال حاضر 18 کشور دنیا بیش از یک گیگاوات انرژی خورشیدی و 9 کشور بیش از 10 گیگاوات انرژی خورشیدی نصب‌شده دارند. عنانی بااشاره به‌میزان تولید انرژی‌های تجدیدپذیر در کشورمان گفت: ظرفیت نصب‌شده نیز در کشور ما برای انرژی خورشید و باد به‌ترتیب برابر 367 و 302 مگاوات است که در مجموع به یک گیگاوات هم نمی‌رسد.
به‌گفته این کارشناس، این عددها نشان می‌دهد ایران مطابق برنامه ششم توسعه حرکت نکرده است و تا حد مطلوب فاصله چشمگیری دارد.
عنانی ضمن اشاره به اقبال انرژی‌های تجدیدپذیر در دنیا گفت: دلیل اینکه انرژی‌های تجدیدپذیر در دنیا مورداقبال قرارگرفته‌اند؛ این است که از یک‌سو کاهش نرخ ناشی از بهبود روش‌های ساخت و نصب اتفاق افتاده است و در نتیجه، کاهش هزینه اولیه سرمایه‌گذاری حادث شده و از سوی دیگر، راندمان و عملکرد تجهیزات مربوط به این تکنولوژی‌ها افزایش خوبی داشته است. این 2 امر همزمان، موجب کاهش هزینه تمام‌شده انرژی تولید و در نتیجه گسترش بازار این تکنولوژی‌ها شده است.
انرژی خورشیدی، بهصرفه برای ایران
وی در پاسخ به این پرسش که باتوجه به شرایط اقلیمی کشورمان، کدام نوع از انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران به‌صرفه‌تر است، گفت: باتوجه به ظرفیت‌های بسیار بالای کشورمان در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر، امکان استفاده از این انرژی در کشور به‌لحاظ اقلیمی مهیا است. در زمینه انرژی خورشیدی؛ هر یک از استان‌های کرمان، خراسان‌جنوبی، خراسان‌رضوی، فارس و سیستان وبلوچستان براساس برآوردهای انجام‌گرفته دارای ظرفیت بیش از 3000 مگاوات هستند. در زمینه انرژی بادی نیز استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان‌جنوبی، خراسان‌رضوی و قزوین از ظرفیت بسیار بالایی برخوردار هستند.
ایران شرایط بهتری در انرژی بادی دارد
وی گفت: در حال حاضر در بخش انرژی بادی باتوجه به شرکت‌هایی که در این زمینه ورود و زنجیره تامین را داخلی کرده‌اند؛ وضعیت از سایر بخش‌های انرژی تجدیدپذیر از این حیث بهتر است. بااین‌حال، انرژی خورشیدی نیز نیازمند ورود جدی است و این امر در میان‌مدت موجب توسعه هرچه بیشتر این بخش خواهد شد، همچنین در بخش زمین‌گرمایی، ظرفیت شناخته‌شده کشور حدود 1000 مگاوات و در شمال‌غرب کشور است و تمام ظرفیت کشور هنوز شناخته نشده است. بااین‌حال باتوجه به ظرفیت بی‌نظیر کشور در بخش انرژی خورشید و باد، انرژی زمین‌گرمایی و استفاده از آن، مسئله روز کشور درباره انرژی‌های تجدیدپذیر نیست.
انرژی در کشور ارزش واقعی ندارد
مهرداد داوری‌فر، فعال حوزه تجدیدپذیر در گفت‌وگو با صمت درباره چالش‌های موجود در مسیر توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور گفت: معضل امروز اکوسیستم انرژی در کشور، ناهمگونی سواد مدیران با جایگاهی است که در آن قرار دارند. برای مثال، در صنعت برق افراد غیرمتخصصی که سر رشته‌ای از آن ندارند، زیاد هستند، بنابراین اتفاقی که در این شرایط می‌افتد، این است که افراد تمایلی برای فعالیت در این رشته پیدا نمی‌کنند و به‌همین دلیل کارآفرینی در دنیای تجدیدپذیرها خواهان کافی ندارد. متاسفانه باوجود منابع انسانی ماهر و با دانش کافی برای توسعه کارآفرینی در حوزه تجدیدپذیرها، هنوز بستر لازم برای فعالیت آن فراهم نشده است.
وی افزود: بی‌توجهی به توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در صنعت، دامن بیشتر صنایع را در کشور گرفته است. برای مثال باتوجه به اینکه برق صنعتی مهم و استراتژیک در کشور است، اما ارزش واقعی خود را ندارد و این بی‌ارزشی به تمام صنایع وابسته به خود هم منتقل شده است.
به‌گفته داوری‌فر، خوشبختانه شانس این را داریم که جزو کشورهای خوش‌تابش باشیم، به‌طوردقیق اوج پیک مصرف که نیروگاه‌های حرارتی با گرمای زیاد دچار فرسودگی شده و مشکلات خاص خود را دارند، نیروگاه‌های خورشیدی اوج تولید را دارند، یعنی بهترین زمان برای تولید و بهره‌برداری از انرژی برق بدون تلفات است. در این زمان، نیروگاه‌های سیکل ترکیبی و حرارتی در دوران پیک مصرف، دچار افت راندمان و تلفات بسیار هستند و این از امتیازات صنعت تجدیدپذیر است که می‌تواند جایگزین خوبی برای آنها باشد. وی بااشاره به اینکه راه‌اندازی انرژی‌های نو در کشور مقرون بهصرفه است، گفت: خوب است، بدانید نرخ تمام‌شده انرژی تجدیدپذیر با در نظر گرفتن تمامی ضعف‌های اقتصاد در کشور نظیر تورم، به نسبت فرآیند تولید با انرژی‌های فسیلی انرژی گرانی محسوب نمی‌شود. حال اینکه بسیاری از صاحبان صنایع، رغبتی برای راه‌اندازی و تولید انرژی با منابع طبیعی و تجدیدناپذیر را باید در ارزش بسیار کم نفت در کشور بدانیم.
اجبار برای استفاده از تجدیدپذیرها
این کارشناس افزود: اینکه بسیاری از صنایع به منابع رایگان انرژی فسیلی دسترسی دارند، دلیل کافی برای روی نیاوردن آنها به انرژی‌ها تجدیدپذیر است؛ اما علت اینکه در سال‌های اخیر برخی نیروگاه‌ها یا کارخانجات صنایع به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر روی آوردند، این بود که با کمبود انرژی مواجه شده‌اند، نه آنکه دل‌شان به حال محیط‌زیست سوخته باشد. خوب است، کمی این روی سکه را هم نگاه کنیم، اگر دولت آن میزان از سوخت‌های فسیلی را که جای خود را به تجدیدپذیرها داده است، بفروشد و انرژی صنایع را با تجدیدپذیرها تولید کند، صرفه اقتصادی بسیار بالاتری عایدش خواهد شد؛ تا زمانی که تمامی انرژی نیروگاه‌ها از سوخت‌های فسیلی تامین شود. گفتنی است، نرخ تمام‌شده برق با این روش بسیار کمتر تمام می‌شود، همچنین مشکل اصلی را باید در تعرفه‌های دستوری نرخ برق بکاویم. در کل، برای کشورهای آفتاب‌خیز، نرخ تمام‌شده برق ارزان‌تر از سوخت فسیلی است. این روال در بیشتر کشورهایی که به انرژی تجدیدپذیر روی خوش نشان دادند، وجود دارد.
داوری‌فر گفت: در اروپا با انرژی باد، برق تولید می‌کنند، اما در ایران یارانه‌های دولتی بلای جان انرژی شده است. امسال قرار است فولاد مبارکه 600 مگاوات برق با انرژی خورشیدی تولید کند و اگر بحث مسئولیت اجتماعی بود، باید یک دهه قبل این کار را می‌کرد، بنابراین سیاست‌های اقتصادی است که تعیین کرده فولاد مبارکه دست به چنین اقدامی بزند. به‌اعتقاد من، موتور محرکه توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، اقتصاد است که دولت سیاست‌گذار اصلی آن است و امروز بیش از هر زمان دیگری شاهد سهل‌انگاری دولت در امر توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر به‌ویژه خورشیدی هستیم.
داوری‌فر یارانه‌های انرژی را به سود دولت و نه مردم دانست و گفت: یارانه‌های دولتی باید به‌نفع مردم بینجامد، به‌نوعی که اصلاح سبک زندگی را در پی داشته باشد؛ نه آنکه تنها به‌نفع خود دولت تمام شود. برای مثال در کشور، بیشتر اجناس ضروری به نرخ دلار محاسبه می‌شوند، نظیر شیر خوراکی. حال سوال اینجا است که چرا دولت برای این اجناس که به‌طورکلی با سلامت مردم ارتباط مستقیم دارند، یارانه نمی‌دهد یا یارانه‌ای حداقلی در نظر می‌گیرد، اما برای انرژی، یارانه چند برابری می‌دهد، چرا که پول ارزاق و کالاهای ضروری را مردم می‌دهند، اما نفت و انرژی در اختیار دولت است و این یارانه هم در نهایت به جیب خود دولت برمی‌گردد.
سخن پایانی
باتوجه به موارد اشاره‌شده در گزارش، مهم‌ترین چالش در بحث توسعه انرژی‌های نو در کشور، ارزان بودن نرخ سوخت‌های فسیلی است که موجب می‌شود بهینه بودن از منظر اقتصادی برای این تکنولوژی‌ها همواره موردسوال قرار گیرد. بحث دیگر نوسانات نرخ ارز است. باتوجه به اینکه هنوز موفق به بومی‌سازی فناوری‌های مربوطه در داخل کشور به‌طور کامل نشده‌ایم، این نوسانات نرخ ارز باعث کاهش نرخ بازگشت سرمایه این پروژه‌ها و کاهش رغبت سرمایه‌گذاران می‌شود. گفتنی است، برای غلبه بر این چالش باید قوانین و مقررات به‌گونه‌ای تدوین شوند که موجب ایجاد زنجیره تامین در داخل کشور شوند. این امر هم میسر نمی‌شود، مگر الزاماتی که موجب شود ظرفیت نصب‌شده این تجهیزات در داخل کشور افزایش یابد و با تولید انبوه بتوان نرخ تمام‌شده این تجهیزات را پایین آورد. چالش بعدی هم، واقعی نبودن نرخ انرژی در کشور است. این واقعی نبودن نرخ انرژی موجب می‌شود، هم بهره‌وری و مصرف انرژی به‌شدت تحت‌تاثیر قرار گیرد و هم روش‌های تولید برق از سوخت‌های فسیلی که بیشتر از یارانه‌های دولتی استفاده می‌کنند، همچنان موردتوجه باشد.