همزیستی ناخودآگاه با شیاطین در هالوین / آیا نسل جدید در آینده با نوروز و یلدا بیگانه خواهد شد؟

سرویس جامعه مشرق - در سال‌های قبل کمتر، اما اخیرا برگزاری جشن‌های تم ترسناک در میان بخشی از جوانان رواج بیشتری یافته است. اگر پیش‌تر بزرگداشت هالووین به انتشار چند استوری، استیکر یا چیدمان ویترین‌هایی با کدو تنبل و ماسک‌های ترسناک محدود می‌شد، امروز از فضای مجازی فراتر رفته و به برگزاری دورهمی‌ها، کافه‌جشن‌ها و حتی ایونت‌های غیررسمی و زیرزمینی رسیده است. روندی که رد آن در داده‌ها و آمارها نیز به‌روشنی دیده می‌شود که در ادامه به جزئیات آن خواهیم پرداخت. جزئیات مراسمی که اگر به ریشه و تاریخچه آن دقیق ش ویم، با لایه‌هایی تاریک و پیوند خورده با شیاطین خواهیم رسید.

تو چرا انقدر ترسناکی!

اینستاگرام را که در هفته اخیر باز می‌کردیم، یک ویدیو ترند شده به چشم می‌خورد که از لنز دوربین، مردم متعجب و وحشت‌زده را نشان می‌داد. تو چرا انقدر ترسناکی، وای ترسیدم!!! همیشه این شکلی هستی؟ این چه کاریه آخه من سن و سالم بالاست! این جملاتی بود که مردم به یک بلاگر میکاپ آرتیست یا آرایشگر صورت می‌گفتند. دختر بلاگر، سیمای خود را به شکل یک پیرزن زشت و ترسناک کرده بود و پس از انتشار ویدیو چگونگی آرایش، در پست بعدی خود تصاویر واکنش مردم را منتشر کرده بود تا بازدید خود را بالاتر ببرد.

وقتی پست‌های بعدی را مشاهده می‌کنیم، ویترین ایونت‌های زیرزمینی و کافه‌های غیرمجاز را می‌بینیم که با موزیک «This Is Halloween» تدوین و منتشر شده است. قطعه‌ای که در اصل برگرفته از موسیقی انیمیشن کلاسیک «کابوس پیش از کریسمس» است؛ اثری ساخته‌ی دنی الفمن که در سال 1993 توسط استودیوی دیزنی منتشر شد. اکنون، نسخه‌های ریمیکس‌شده و مدرن این موسیقی در فضای اینستاگرام فارسی به یکی از ترندهای پرطرفدار بدل شده و بسیاری از نوجوانان ایرانی از آن برای ساخت ویدیوها و تولید محتوای خود بهره می‌برند؛ پدیده‌ای که نشان می‌دهد چگونه یک اثر هنری غربی، پس از سه دهه، بار دیگر در قالبی متفاوت در فضای مجازی ایران بازتولید می‌شود.

گریم کودکان برای هالووین

چه کسانی از مر اسم هالوین منفعت می‌برند؟

یکی از عوامل گسترش این‌گونه مراسم‌ها، تبلیغات پنهان و هدفمند پشت آن‌هاست. چه کسانی این موج تبلیغاتی را شکل می‌دهند؟ قطعا افرادی که از برپایی چنین برنامه‌هایی سود مالی یا تبلیغاتی می‌برند. برای جذب مشتری و جلب توجه، محتوایی چشم‌گیر و هیجان‌انگیز تولید می‌کنند تا فضای هالووینی را به‌ظاهر سرگرم‌کننده و مدرن جلوه دهند.

در این میان، میکاپ‌آرتیست‌ها از فعال‌ترین گروه‌ها هستند؛ افرادی که هر سال همزمان با فرا رسیدن هالووین، با انتشار آموزش‌های گریم و آرایش ترسناک، به دنبال افزایش بازدید و جذب فالوور هستند. در کنار آن‌ها، بلاگرهای حوزه فیلم و سریال نیز با معرفی آثار سینمایی و تلویزیونی ترسناک، به‌طور غیرمستقیم به جریان تبلیغاتی این مناسبت دامن می‌زنند.

همچنین استودیوهای تولید محتوا و طراحان دکور با ساخت و تبلیغ دکورهای مخصوص هالووین، سعی در جلب توجه مشتریان دارند؛ دکورهایی که معمولاً با ترکیبی از جلوه‌های تاریک، رنگ‌های تند و سلیقه‌ی جوان‌پسند طراحی می‌شوند. از سوی دیگر، آتلیه‌های عکاسی نیز با بهره‌گیری از همین فضا، بخشی از درآمد خود را بر پایه‌ی ترندهای روز از جمله هالووین استوار کرده‌اند.

پدیده بعدی کافه‌ها و ایونت‌های خصوصی است که در یک سال اخیر، به این جریان پیوسته‌اند. این اماکن با استفاده از نمادها، نوشیدنی‌ها و خوراکی‌های تزئین‌شده با رنگ‌های مشکی و نارنجی، حال‌وهوای این مناسبت را بازآفرینی می‌کنند. برخی از آن‌ها حتی در وب‌سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی آدرس خود را منتشر می‌کنند تا گروه‌هایی که فضای مناسب برای برگزاری چنین مراسمی ندارند، از محیط آماده و دکورشده‌ی آن‌ها استفاده کنند. حتی شواهد نشان می‌دهد که گارسون‌ها و آشپزهای این رستوران‌ها با پوشش‌های ترسناک و هماهنگ با حال‌وهوای هالووین از مهمانان پذیرایی می‌کنند نشانه‌ای از گسترش تدریجی یک فرهنگ نمایشی که در لایه‌های مختلف سرگرمی و بازاریابی نفوذ کرده است.

پدیده دیگر نیز، گروه‌هایی ناشناس با پوشش تورهای طبیعت‌گردی است که این روزها در جنگل‌های هیرکانی شمال کشور، جشن‌های غیرمجاز با مضامین هالووین برگزار کرده‌اند؛ این تورهای بدون مجوز رسمی نیز با تبلیغات فریبنده در شبکه‌های اجتماعی، افراد علاقه‌مند را ثبت‌نام کرده و با دریافت پول، برنامه‌های هالوین را با تمام خطرات اخلاقی، جانی و امنیتی‌اش برگزار می‌کنند.

آمار توجه کار بران به هالوین در سه سال اخیر

با توجه به آمار محتواهای منتشر شد از تاریخ 6 تا 11 آبان‌ماه که به ایام هالوین مرتبط می‌شود، تحولات انتشار محتوا با کلیدواژه «هالووین» در سه شبکه اجتماعی اینستاگرام، توییتر و تلگرام، طی سه سال 1402 - 1403 و 1404 را قابل تامل است.

در مقایسه با سال 1403، در سال 1404 شاهد کاهش چشمگیر محتوا در هر سه پلتفرم هستیم که نشان می‌دهد بزرگداشت هالوین از پیام‌های تبریک و استیکرهای مربوطه در فضای مجازی خارج شده به برگزاری رویدادهای حضوری کشیده شده است. در اینستاگرام، تعداد پست‌ها از 1,188 (در 1403) به 484 پست رسیده که نشان‌دهنده‌ی کاهش 59.2% است. تعداد کاربران از 25,289 به 1,287 نفر کاهش یافته که درواقع کاهش 49.1% داشته است و تعداد بازدیدها نیز از 157,008,520 به 29,811,557 سقوط کرده که کاهش سنگین 81% را نشان می‌دهد.

در توییتر، پست‌ها از 1,166 به 944 عدد رسیده یعنی کاهش 19%، و کاربران از 1,629 به 1,930 نفر رسیده‌اند، یعنی با افزایش 18.5% همراه شده است. اما بازدیدها از 16,328,457 به 13,691,451 کاهش یافته‌اند یعنی کاهش 16%.

در تلگرام، تعداد پست‌ها از 2,326 به 901 کاهش یافته که کاهش 61.2% محسوب می‌شود و کاربران از 12,346 به 8,559 نفر رسیده‌اند که کاهش 30.7% داشته و بازدیدها از 51,698,246 به 31,266,366 کاهش یافته یعنی 39.5% درصد کاهش.

اگر روند را از 1402 تا 1404 نگاه کنیم، به‌وضوح مشاهده می‌شود که شور و حجم محتوای مربوط به «هالووین» در فضای مجازی فارسی‌زبان به‌طور پیوسته در حال افول است. در واقع، در مقایسه با 1402، اینستاگرام در 1404 حدود 85% افت بازدید داشته، تلگرام حدود 40% افت و توییتر نیز حدود 21% کاهش را تجربه کرده است.

در واقع داده‌ها نشان می‌دهد که محتواهای مرتبط با هالوین در سه سال اخیر، از انتشار پیام‌های طنز، شوخی و بی‌معنا به سمت تولید محتواهای هدفمند و تبلیغات محور کوچ کرده که متاسفانه ترویج هالوین در این حالت، بیشتر از حالت قبل با حجم محتوای بیشتر محتمل است.

نکته: البته این نکته را باید یادآور شد که افزایش تعداد بازدید در پست‌های سال‌های گذشته، مربوط به سرچ این واژه در ایام اخیر است که پلتفرم‌ها پست‌های قدیمی را دوباره در معرض دید قرار داده و توسط کاربران بازبینی می‌شود؛ اما در هرصورت تعداد انتشار محتوا و کاربران فعال گواه بر کاهش و کیفی‌تر و حرفه‌ای تر شدن محتواهای مربوط به هالووین است.

منفعت مالی به قی مت نابودی آیین ملی و کهن؟

در بسیاری از محتواهای مربوط به هالووین در ایران دیده می‌شود که از کودکان تا نوجوانان در این مراسم‌ها شرکت می‌کنند؛ روندی که نشان می‌دهد در سال‌های آینده احتمالاً شاهد شکل‌گیری رسمی بی‌هویت و بی‌پایه به نام «هالووین» در میان جوانان خواهیم بود. شبکه‌ای درهم‌تنیده از آتلیه‌های عکاسی، گریمورها و کافه‌ها با همکاری یکدیگر در حال ترویج این جریان‌اند؛ شبکه‌ای که به‌تدریج فضایی را در سال‌های آینده می‌سازد که هرگونه انتقاد از این رفتارها، به‌ویژه اگر از سوی محاسن سفیدها باشد، با تمسخر یا بی‌اهمیت‌انگاری مواجه خواهد شد.

در پس این روند، یک شبکه قدرتمند رسانه‌ای و سرگرمی قرار دارد که از طریق تولید فیلم‌های ترسناک پرمخاطب مانند آنابل و انیمیشن‌هایی چون کابوس پیش از کریسمس، جلوه‌های خوف‌انگیز و رفتارهای غیرعادی را به امری عادی و جذاب بدل می‌کند. هم‌زمان، شرکت‌های عرضه‌کننده بازی‌های آنلاین نیز با ارائه تخفیف‌های چشمگیر در این ایام، بر هیجان و استقبال جوانان می‌افزایند و به تقویت این فرهنگ کمک می‌کنند.

نقش سلبریتی‌ها

مانند هر حوزه فرهنگی و اجتماعی دیگر، نقش سلبریتی‌ها نیز در ترویج این مسائل ملموس است. سال گذشته مرجانه گلچین در همین ایام هالووین، یک پست اینستاگرامی منتشر کرد که نشان می‌داد به بهانه یادبود شخصیت ماندگار «خانه مادر بزرگه»، خود را به شمایل یک پیرزن زشت و ترسناک گریم کرده و در پایان نیز هشتگ هالووین را منتشر کرد. اخیرا هم فاطمه گودرزی با استفاده از نمادها و گریم ترسناک، ویدیویی به بهانه ایام هالووین منتشر کرد.

رسم و رسوم و آیی ن اصیل ایرانی خودمان که بهتر است!

در ایران، بر خلاف آیین وارداتی هالووین، مراسم‌های اصیل و کهن بسیاری وجود دارد که اتفاقا در فرهنگ عمومی و رسانه‌ای تبلیغ و استقبال می‌شود. رسومی که شادی، معنویت و همبستگی اجتماعی را با هم آمیخته و کودکی پرخاطره‌ای را برای بسیاری از رقم زده است. از مهم‌ترین این آیین‌ها می‌توان به شب یلدا اشاره کرد؛ شبی که ایرانیان از دیرباز بلندترین شب سال را با خواندن شعر حافظ، خوردن تنقلات و گفت‌وگوهای خانوادگی جشن می‌گیرند. پس از آن، چهارشنبه‌سوری در آخرین سه‌شنبه سال است که اگر طبق رسوم و آیین اصلی خودش برگزار شود، جشنی برای بدرقه سال کهنه و استقبال از نوروز است که با پریدن از روی آتش، شادی جمعی و دورهمی‌های خانوادگی همراه می‌شود.

در آغاز بهار، نوروز فرا می‌رسد؛ بزرگ‌ترین و فراگیرترین جشن ملی ایرانیان که با گستردن سفره هفت‌سین، دید و بازدید، صله‌رحم و نشاط عمومی، نماد نو شدن طبیعت و زندگی است. در کنار این آیین‌های ملی، اعیاد مذهبی مانند قربان، فطر، غدیر و نیمه‌شعبان نیز نقش مهمی در گردهمایی مردم دارند؛ ایامی که در آن خانواده‌ها به دیدار یکدیگر می‌روند، سفره‌های اطعام گسترده می‌شود.

از سوی دیگر، مراسم محرم و صفر به‌عنوان جلوه‌ای از سوگواری و همبستگی اجتماعی، فرصتی است برای گردهمایی مردم در هیئت‌ها و حسینیه‌ها تا یاد و پیام قیام عاشورا را زنده نگه دارند. در ماه رمضان نیز شب‌های قدر با حال و هوای معنوی ویژه‌ای برگزار می‌شود و مؤمنان در مساجد و حسینیه‌ها گرد هم می‌آیند تا با دعا و نیایش، پیوندی عمیق‌تر با خداوند برقرار کنند.

ریشه‌های شیطانی هالوین / رواج آیین کفرآمیز قوم سلتیک

اما چه می‌شود که جشن‌های غیربومی با نمادها و انگیزه‌های ناسالم، جای خود را به این آیین داده است. برای درک این پرسش ابتدا لازم است که با ریشه این مراسم که طی سال‌های اخیر دستمایه تحریف شده، آشنا شویم.

در مقاله‌ای که با عنوان «جن، جهان غیب و آیین‌های مشرکانه» نوشته مایرا بات، در پاییز 2024 منتشر شده، بخشی از این تاریخچه مورد بررسی قرار گرفته و از دیدگاه اسلامی به ریشه‌ها و مفهوم جشن هالووین پرداخته است. نویسنده ابتدا مشخص می‌کند که هالووین از آیین سامهین سرچشمه می‌گیرد، جشنی غیرتوحیدی نزد اقوام سلتی که در روز 31 اکتبر برگزار می‌شد و پایان فصل برداشت و آغاز زمستان را نشان می‌داد.

این زمان در باور اقوام سلتی، لحظه‌ای بود که «پرده میان دنیای زندگان و مردگان نازک می‌شود» و ارواح به زمین بازمی‌گردند. بعدها این آیین با جشن‌های مسیحی مانند روز همه قدیسان و روز همه ارواح در هم آمیخت و در نتیجه‌ی استعمار و مهاجرت به آمریکا گسترش یافت و سرانجام به شکل امروزی خود، یعنی گذاشتن شیرینی مقابل درب خانه‌ها و پوشیدن لباس‌های خوفناک و تماشای فیلم‌های ترسناک درآمد.

نویسنده تاکید می‌کند که برای ادیان توحیدی مانند اسلام، پرداختن به موضوعاتی همچون شیاطین، ارواح و نیروهای ماورایی، حساسیت‌برانگیز است. در اسلام، ایمان به عالم غیب یکی از اصول بنیادین است؛ جهانی فراتر از درک انسان که شامل فرشتگان، جنیان و شیطان می‌شود. با این حال، در باور اسلامی، «ارواح مردگان» به زمین بازنمی‌گردند و آنچه گاه به عنوان «شبح» یا «روح سرگردان» تصور می‌شود، در واقع می‌تواند جلوه‌ای از جنیان باشد.

شیخه فاطمه برکت‌الله، پژوهشگر علوم اسلامی، در گفت‌وگویی با رسانه Religion Media Centre می‌گوید: «قرآن در سوره انعام آیه 59 می‌فرماید: کلیدهای غیب نزد خداست و جز او کسی آن را نمی‌داند. او تأکید می‌کند که در قرآن و سنت، باور به موجودات غیبی مانند فرشتگان، جن‌ها و شیطان واقعی است، اما اسلام وجود «ارواح سرگردان» را رد می‌کند و معتقد است که پس از مرگ، روح انسان در برزخ تا روز قیامت باقی می‌ماند.

در ادامه، برکت‌الله به موضوع توحید و پرهیز از شرک اشاره می‌کند. توحید یعنی باور به یگانگی مطلق خداوند و اینکه هیچ قدرتی جز او شایسته پرستش نیست. از این رو، مسلمانان از هرگونه رفتار یا آیینی که ریشه در بت‌پرستی یا جادو دارد، پرهیز می‌کنند. او می‌گوید: «اسلام وجود سحر را می‌پذیرد، اما آن را عملی شیطانی و حرام می‌داند. جادوگری معمولاً شامل احضار جن یا انجام اعمال ممنوع است و فردی که آن را انجام دهد ممکن است از دایره اسلام خارج شود».

در همین چارچوب، بسیاری از علمای اسلام شرکت در جشن هالووین را جایز نمی‌دانند، زیرا آن را دارای ریشه‌های مشرکانه و مرتبط با ارواح، جادو و آیین‌های پاگانی می‌دانند. برکت‌الله می‌گوید: «مسلمانان نباید در هیچ شکلی از هالووین شرکت کنند، زیرا این جشن بر مبنای آیین سامهین و باور به ارواح و نیروهای شیطانی است.»

برکت‌الله هشدار می‌دهد که حتی اعمال ساده‌ای مانند پوشیدن لباس‌های خاص، کندن کدو یا پخش آب‌نبات نیز می‌تواند به معنای مشارکت در جشنی پاگانی تلقی شود و مسلمان باید از آن پرهیز کند، حتی اگر نیت مذهبی نداشته باشد. [1]

هشدار مسیحیان درباره هالوین: شیاطین را وار د زندگی خود نکنید

در مقاله دیگری که در وب‌سایت «jesusisgodandlordministries» منتشر شده، اینبار با نگاهی مسیحی، منشأ و تأثیرات فرهنگی این جشن را به تفصیل بررسی کرده و آن را با پرستش شیطان، جادوگری و آیین‌های پگان مشترک میخواند. در این دیدگاه، هالووین نه یک سرگرمی بی‌ضرر بلکه مقدس‌ترین روز شیطان‌پرستان دانسته می‌شود. ریشه تاریخی این آیین به بیش از دو هزار سال پیش و جشن ساهوین در میان قوم سلت در بریتانیا و ایرلند باستان بازمی‌گرداند؛ آیینی که در آن دروئیدها، کاهنان اعظم سلت، قربانی‌های انسانی و حیوانی برای خداوند باطل خود موسوم به بعل یا همان (ابلیس)، تقدیم می‌کردند. در این جشن، مردم برای دفع ارواح خبیث، نقاب می‌زدند، آتش‌های عظیم می‌افروختند و دور آنها می‌رقصیدند؛ رسم‌هایی که بعدها به صورت مدرنِ تریک یا تریت و کدوهای تراش‌خورده در هالووین باقی ماند.

با نرمالیزه‌سازی مسیحیان، این آیین در ج امعه نفوذ کرد

به گفته نویسنده، کلیسای کاتولیک رم در قرن هفتم میلادی با هدف مسیحی‌سازی سنت‌های پاگانی، آیین ساهوین را با روز همه مقدسان که اصطلاحا،All Hallows Day شهرت داشت، تلفیق کرد و شب پیش از آن، یعنی All Hallows Eve، همان Halloween امروزی شد. تحلیلگر این مقاله این اقدام را تلاشی از سوی کلیسا برای «پوشاندن پرستش شیطان با نقاب دینی» می‌داند و اضافه می‌کند که بعدها روز ارواح نیز برای تداوم مفهوم مرگ و ارواح افزوده شد یا به زبان ساده‌تر تحریف شده است. در ادامه، نویسنده تأکید می‌کند که هالووین از سوی شیطان‌پرستان، جادوگران و پیروان علوم غریبه، به عنوان شب قربانی‌دادن، اجرای طلسم، و احضار ارواح برگزار می‌شود و حتی ادعا می‌کند که قربانی‌های انسانی یا حیوانی در این شب رایج است. آنها برای جلب رضای ابلیس، انسان‌ها و حیواناتی را در گعده خود آتش زده و قربانی می‌کنند. با این حال این آیین در سطحی ضعیف‌تر و با پوشیدن البته ترسناک و مشابه به شیاطین در جوامع مختلف رایج شده که متاسفانه در ایران نیز رواج پیدا کرده است.

حتی رنگ‌ها نیز پیام دارند

نویسنده همچنین نمادهای هالووین مانند رنگ‌های نارنجی و سیاه را نشانه‌ی داوری الهی و مرگ می‌داند و می‌نویسد که استفاده از این رنگ‌ها، پوشیدن نقاب، و پوشش‌های جادویی، همگی تلاشی برای تقلید از مناسک شیطانی است. نویسنده هالووین را سرچشمه‌ی رواج رفتارهایی چون کراس‌درِسینگ - Cross-dressing، همجنس‌گرایی آشکار در تجمعات شهری و نقض حدود اخلاقی معرفی می‌کند و معتقد است که «پوشش نقاب و لباس‌های ترسناک» در واقع نشانه‌ی پنهان‌کاری شیطان‌پرستان و تقلیدی از اعمال دروئیدهاست.

او نیز مشابه تحلیل‌گر قبلی در مقاله خود، متن با نقل آیات کتاب مقدس، مسیحیان را فرا می‌خواند که از هرگونه مشارکت در این مراسم خودداری کرده و به جای آن، از این فرصت برای تبلیغ انجیل و رساندن پیام نجات مسیح به کودکان استفاده کنند. از نگاه نویسنده، شرکت در هالووین نوعی پیمان با مرگ و جهنم است و هر فرد مسیحی که در آن مشارکت کند، در عمل به ارتباط با نیروهای تاریکی رضایت داده است.[2]

هالوین هیچ سنخیتی با فرهنگ و تاریخ ایرا نی ندارد

آیینی که از آن سخن گفتیم، ریشه در رسوم کفرآمیز قرون گذشته دارد؛ آیین‌هایی که در برخی نقاط جهان هنوز در خفا زنده نگاه داشته شده و گاه در قالب مراسم‌های پنهانی، انسان‌ها نیز در آن قربانی می‌شوند. اگرچه چنین رفتارهایی هنوز در ایران یا بسیاری از جوامع دیگر رواج نیافته، اما نکته‌ی نگران‌کننده آن است که تبلیغات گسترده‌ی فضای مجازی، بازی‌های رایانه‌ای و تولیدات سینمایی غربی، در حال عادی‌سازی این‌گونه مناسک هستند و از همین رو، زمینه‌ی فرهنگی و روانی ترویج آن در ایران نیز دور از انتظار نیست.

در باب ابعاد روحی و متافیزیکی این آیین‌ها، سخن بسیار است؛ اما هدف نگارنده این نیست که با ایجاد وحشت یا دامن زدن به ترس عمومی، از اقبال به این مراسم‌ها جلوگیری کند، نه این سبک از کار فرهنگی جوابگوست و نه قرار است همان رویه هالووین، یعنی تولید وحشت، کپی‌برداری شود، اما حق بدهید که هشدارهایی نسبت به آسیب‌های روانی و فرهنگی نهفته در پس این ظواهر ترسناک بدهیم. هیچ‌یک از این رفتارها، پاسخگوی نیازهای فرهنگی جامعه ما نیست و تقلید از اهداف اصلی هالووین که چیزی جز ترویج ترس، بی‌هویتی و تخریب قبح رفتارهای شیطانی نیست، نه منطقی است و نه سازنده.

از همین رو، کسانی که با شور و هیجان به «ارواح متحرک خیابانی» و ماسک‌های چندش‌آور این مراسم گرایش پیدا می‌کنند، بهتر است پیش از هر چیز، به پیامدهای روان‌شناختی این رفتارها بر خود و خانواده‌شان بیندیشند. به‌ویژه والدینی که کودکان خود را به چنین فضاهایی می‌برند و آنان را به رقابت برای ترسناک‌تر شدن از هم‌سن و سال‌های بچه‌ها تشویق می‌کنند، بی‌آن‌که بدانند این رقابت ظاهراً سرگرم‌کننده می‌تواند در ناخودآگاه فرزندشان، الگوی رفتاری معکوس نسبت به ترس، خشونت و مرگ بسازد.

[1] https://religionmediacentre.org.uk/news/jinn-the-unseen-and-paganism-what-does-islam-say-about-halloween/

[2] https://jesusisgodandlordministries.com/halloween-and-the-connection-to-satan/