هیئتی با سابقه دویست ساله در بازار تجریش
با همت اهالی تجریش، تکیه بزرگی ساخته شد و بهانه‌ای شد تا به مرور زمان نهضت تکیه‌سازی در دیگر محله‌های شمیران رواج پیدا کند و به موازات آن تکیه نیاوران، حصار بوعلی و بسیاری تکایای دیگر ساخته شد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، کمتر کسی در تهران هست که حداقل یک بار گذرش به تجریش و بازار میوه و تره‌بارش نیفتاده باشد؛ محل کسبی که غیر از ایام محرم زیر خیمه امام حسین (ع) برپاست و اگر سرت را بالا بگیری می‌توانی نخل قدیمی هیئت تکیه بزرگ تجریش را ببینی که منتظر است تا ماه محرم فرا برسد و با مراسم خاص خودش بیاید پایین و بنشیند توی یکی از حجره‌های تکیه و گوش بسپرد به نجوای راز و نیاز مردمی که به شبکه‌های چوبی‌اش دخیل می‌بندند.
هیئتی با سابقه 200ساله
حدود 200 سال قبل، در زمان حکومت سلسله قاجار، منطقه تجریش شکل امروزی را نداشت. فقط حرم مطهر امامزاده صالح (ع) و مساجد آن محل تجمع عزاداری عاشقان امام حسین (ع) بود.
بزرگترها جوان‌ها را دور یک چراغ گردسوز جمع می‌کردند و برایشان از دین و زندگی و عشق به امام حسین (ع) می‌گفتند. کم کم جوان‌های بیشتری جمع شدند و هیئت بزرگ تجریش شکل گرفت و به مرور در جوار امامزاده صالح (ع) و مجاورت میدان و پل تجریش خیمه‌ای بر پا کردند تا در آن برای مولایشان عزاداری کنند.
جمعیت هیئت بزرگ تجریش به مرور بیشتر شد و نیاز به فضایی محکم‌تر و بزرگتر به وجود آمد. به این ترتیب تصمیم به ساخت تکیه بزرگ تجریش گرفتند. در آن زمان همه محلی‌ها و اقوام مختلف شمیران دست به دست هم دادند. آستین همت را بالا زدند تا این تکیه در مرکز قصبه تجریش ساخته شود.
قدیمی‌های تکیه بزرگ تجریش می‌گویند که تک تک چوب‌ها و تیرهای سقف را از چهار راه حسابی خیابان مقصود بیک آورده‌اند و در کنارشان ستون‌های آهنی که گرد و بلند بود و یک متر سنگ گرد تراش‌خورده دور آن قرار داشت، نصب کردند تا از تیرهای چوبی محافظت کند. بانیان تکیه سراغ هر باغی که می‌رفتند و درختان آن را مناسب می‌دیدند با رضایت مالک باغ، آنها را به تکیه می‌آوردند. چون هم‌محله‌ای بودند، نه نمی‌شنیدند و از همه مهمتر وقتی اسم امام حسین (ع) به میان می‌آمد همه با جان و دل هر چه داشتند ارائه می‌کردند.
به این صورت بود که با همت اهالی تجریش، تکیه بزرگی ساخته شد و بهانه‌ای شد تا به مرور زمان نهضت تکیه‌سازی در دیگر محله‌های شمیران رواج پیدا کند و به موازات آن تکیه نیاوران، حصار بوعلی و بسیاری تکایای دیگر ساخته شد.
آیا امام حسین (ع) در پی تشکیل حکومت دینی بود؟این تکیه وقف‌نامه دارد
تاریخ وقف‌نامه تکیه بزرگ تجریش به سال 1314 شمسی برمی‌گردد که توسط پایه‌گذاران هیئت تنظیم و امضا شده است. در سال 1348 چون نه نفر از ده نفر هیئت نظارت از دنیا رفته بودند و طبق وقف‌نامه می‌بایست همیشه ده نفر به عنوان ناظر کارهای مربوط به تکیه وجود داشته باشند، جلسه‌ای با حضور معتمدین و متولی تکیه بزرگ تجریش برگزار شد. در این جلسه هشت نفر به نام‌های حاج حسن سامعی، حاج سید علی فیاضی، حاج محمد مهدی حامدی، حاج ابوالقاسم رازقی، تقی اربابی، علی اربابی، حاج محمدعلی نصیبی و ابوالقاسم یزدانی برای رسیدگی به امور انتخاب شدند.
همچنین طبق تقاضای رسمی هیئت امنای تکیه در تاریخ 29 بهمن 1383 رونوشت سند مالکیت تکیه بزرگ تجریش به شماره 2951/2884 مورخ 23/7/1314 از سوی دفتر اسناد رسمی شماره 36 حوزه تهران صادر و تصریح شد: «ناظرانی برگزیده شده و بر امور جاری نظارت کامل داشته باشند و از محل درآمد موقوفات مراسم روضه خوانی و عزاداری و اطعام هر ساله در تکیه بزرگ قصبه تجریش به تولیت مرحوم محمود کشتکار فرزند حاج حسنعلی تجریشی برگزار شود. تولیت تکیه نسل به نسل منتقل می‌شود و در صورت فقدان نسل، تولیت موقوفه با افراد بومی و محلی تجریش خواهد بود.»
اهل بیت چگونه برای امام حسین (ع) عزاداری می‌کردند؟بنایی تاریخی و مذهبی
تکیه بزرگ تجریش امروزه به عنوان یکی از قدیمی‌ترین تکایای شهر تهران محسوب می‌شود و با شماره ثبت 11215 در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است.
همچنین به گزارش اداره کل ارتباطات و تبلیغات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از این بنا در کتاب تاریخ تهران نوشته عبدالحجت بلاغی ذیل بناهای موقوفی یاد شده است.
بنای تکیه تجریش یکی از ابنیه‌های خشتی ارزشمند به حساب می‌آید و مثل اغلب تکایا در دو طبقه ساخته شده است که طبقه دوم آن بالکن‌هایی مشرف بر صحن طبقه اول است. در طبقه اول در قسمت‌های شمالی، فضایی میانی 6 حجره در قسمت جنوبی 5 حجره و در قسمت شرقی 4 حجره قرار دارد و در قسمت غربی شاه‌نشین واقع شده است. در طبقه دوم هم در قسمت شمالی 4 حجره و در قسمت‌های شرقی و جنوبی هر کدام 6 حجره قرار دارد.
در مرداد 1381 زمینه‌های بازسازی این بنای تاریخی فراهم شد تا هویت تاریخی از دست رفته دوباره به این بنای قجری بازگردانده شود. تکیه با همت اهالی و کمک شهرداری، در چهار فاز مورد بازسازی قرار گرفت که از آن جمله می‌توان به بازسازی 300 متر از طبقه فوقانی و بخش‌های دیگر آن اشاره کرد. ثبت تاریخی تکیه تجریش بهانه خوبی شد تا این فضای مذهبی برای همیشه در نظر اهالی شمیران و شهر تهران باقی مانده و محل مناسبی را برای جذب توریست مذهبی از اقصی نقاط ایران و جهان فراهم کند.
کسب و کار زیر سقف تکیه امام حسین (ع)
تکیه بزرگ تجریش به جز ماه محرم، محل کسب درآمد افراد زیادی است؛ اما برای عزاداری ماه محرم یک ماه تمام تغییر چهره می‌دهد. یکباره آن همه رنگ و نور و هیجان و کسبه و مشتری تبدیل می‌شوند به فضایی سیاه‌پوش که تنها یک متاع به فروش می‌رسد: عشق و دیگر هیچ.
تمام مغازه‌ها به حجره‌ها و طاق‌نماهایی مبدل می‌شوند که هر کدام به نام یک طایفه است و خودشان می‌آیند تا سیاه پوشش کنند. همه کسبه بدون سر سوزنی ناراحتی از بسته شدن مغازه‌هایشان عاشقانه برای آماده‌سازی تکیه زحمت می‌کشند.
محمد نهادی از کسبه قدیمی تکیه می‌گوید: از قدیم به همین صورت بوده است که در ماه محرم فعالیت‌های تجاری تکیه تعطیل شده و محل به عزاداری امام حسین (ع) اختصاص دارد. همه پدران ما هم به عشق حضرت اباعبدالله (ع) کسب و کار خود را تعطیل می‌کردند و برای آنکه برکتی به زندگی آنها وارد شود، در برپایی مراسم هیئت سهیم شده و املاک خود را وقف امام حسین (ع) می‌کردند. این تکیه برکت کسب و کار ما را می‌دهد؛ بسیاری از کسبه هستند که کرامات امام حسین (ع) را در کارشان تجربه کرده‌اند. ما ریزه‌خوار سفره آقاییم و آقا روزی ما را می‌دهد.
سیاه‌پوش کردن تکیه در آستانه ماه محرم
هر سال هیئت امنا، مردم و کسبه تمام تلاش خود را برای آماده‌سازی تکیه می‌کنند. از یک هفته قبل از محرم شور و حال عجیبی در تکیه موج می‌زند. همه بچه هیئتی‌های قدیم و جدید جمع می‌شوند تا برای مولایشان خدمت کنند. همه جا سیاه‌پوش می‌شود و کتیبه‌هایی با اشعاری از کلیم کاشانی بر دیوارها نصب می‌شود.
حمید سیفی نژاد سال‌هاست که پارچه و سیاهی‌های تکیه را می‌زند و در این مدت کارهای دوخت و دوز سیاهی سایر تکایای منطقه را نیز انجام داده است. به قول خودش چرخ خیاطی‌اش را وقف آقا کرده است. او در توضیح فعالیت خود می‌گوید: از سه چهار روز مانده به محرم پارچه‌ها و سیاهی‌ها را تحویل می‌گیریم و بیش از 300 متر از دیوارهای تکیه را با آن تزئین می‌کنیم. محل نصب پارچه‌ها همگی از قبل مشخص شده و در نتیجه مشکل خاصی در هنگام آماده کردن تکیه ایجاد نمی‌شود. برخی قسمت‌ها مثل میز مجری، منبر و حواشی آنها را به صورت ویژه تزئین می‌کنیم تا بر زیبایی و روحانیت فضا بیافزاید. به طور معمول تزئینات تکیه تا 20 محرم باقیمانده و به جز پرچم‌ها و تابلوهای قدیمی که بعضی بیش از 200 سال قدمت دارند و توسط بانیان خاص خودشان نگهداری می‌شوند مابقی با ترتیب و به صورت شماره‌گذاری برای محرم سال آینده نگهداری می‌شوند.
یکی از بهترین سنت‌هایی که در سیاه‌پوش کردن هیئت به آن توجه می‌شود، قرار دادن عکس‌های پیرغلامان هیئت که دار فانی را وداع گفته‌اند در بهترین مکان است و به این روش به این بزرگان ادای احترام می‌کنند.
مراسم سنتی عزاداری
در گذشته مراسم سینه‌زنی ایام محرم در چهار مسجد نزدیک تکیه بزرگ تجریش شروع می‌شد و عزاداران با آرایش کامل و نظم و ترتیبی که خاص تجریشی‌ها بود بر سر و سینه‌زنان به نوبت وارد تکیه می‌شدند و به عزاداری می‌پرداختند. از مسجد همت سینه‌زنانی می‌آمدند که میاندار آنها مرحوم حاج اکبر عابدی بود و نوحه‌خوانی را به اوج خود می‌رساند.
در دهه اول محرم عزادارانی از مسجد خان، مسجد فاطمیه، مسجد استاد عزیز و مسجدهای دیگر تجریش به تکیه می‌آمدند و به سینه‌زنی می‌پرداختند.
یکی دیگر از رسم‌ها این بود که در گذشته‌ای نه چندان دور سینه‌زن‌های تجریش در روز تاسوعا راهی شهر ری می‌شدند و با استقبال فراوان سوگواران شهر ری به حرم حضرت عبدالعظیم (ع) رفته و عزاداری می‌کردند.
گروه‌های عزاداری تجریش عصر روز تاسوعا نیز به منطقه ولنجک رفته و ضمن سینه‌زنی و عزاداری شورانگیزی در این منطقه، نخل هیئت ولنجک را به حرکت در می‌آوردند و به تجریش باز می‌گشتند.
یکی دیگر از رسوم سنتی اهالی تکیه بزرگ تجریش در روزهای تاسوعا و عاشورا، سینه‌زنی و عزاداری در امامزاده صالح (ع) و رفتن به تکیه پایین تجریش و متقابلاً آمدن عزاداران تکیه پایین به بالا است که این مراسم از سوز و گداز ویژه‌ای برخوردار است و این سنت حسنه سال‌های متمادی است در هیئت تکیه بزرگ تجریش ادامه دارد. سینه زنان تکیه بالا و پایین تجریش طی مراسم شکوهمندی به دیدار یکدیگر می‌روند.
ظهر عاشورا نیز در داخل تکیه، فردی از اهالی تجریش که صدایی خوش داشت با لباس مخصوص پرچم به دست پیشاپیش دسته سینه‌زنی حرکت می‌کرد و با صدای محزون نوحه می‌خواند. این کار سال‌های سال توسط حاج محمود الیاسی انجام می‌شد. اما امروزه دیگر هیئت از تکیه خارج نمی‌شود و مراسم داخل آن برگزار می‌شود.
روزهای اول ماه محرم در دو نوبت صبح و شب در هیئت تکیه بزرگ تجریش مراسم عزاداری و اطعام برپاست و روزهای آخر تعزیه هم به آن اضافه می‌شود. خیل عظیمی از عاشقان حسینی برای عزاداری به هیئت تکیه بزرگ تجریش می‌آیند. در میان این عزادارانی که به تکیه بزرگ تجریش وارد می‌شوند، می‌توان جمع کثیری از زوار آستان حضرت امامزاده صالح ابن موسی الکاظم (ع) و امامزادگان همجوار با آن را مشاهده کرد که هر کدام از اقصی نقاط شهر و کشور خود را به تجریش رسانده و هر یک با نیتی در مراسم عزاداری سالار شهیدان شرکت می‌کنند. حضور برخی گردشگران خارجی و همراه شدن آنها با دیگر عزاداران هم بر حال و هوای مراسم تکیه اثر می‌گذارد.
نخل‌گردانی در تکیه تجریش
حدود نیم قرن است که نخل به عنوان وسیله عزاداری از تکایای تهران برچیده شده و در حال حاضر نخل در تهران وجود ندارد؛ فقط در چند تکیه در شمیران مانند تجریش، سوهانک، چیذر و درکه توفیق نخل‌برداری در محرم همچنان نصیبشان می‌شود.
برای ساختن نخل از چوب درخت خرما استفاده می‌شود و نمادی از تابوت تشییع پیکر حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) است. از این رو واژه نخل جهت نامگذاری این وسیله در میان اقوام مختلف و البته اهالی شمیران جا افتاده است. اگرچه در حال حاضر برای ساختن نخل از چوب‌های دیگر به غیر از چوب درخت خرما بهره می‌گیرند، ولی این کلمه روی این وسیله همچنان باقی مانده و تقدسی خاص به آن بخشیده است.
نخل در واقع یک اسکلت چوبی است. اندازه آن و تزئینات مربوطه و روش نخل‌برداری در هر محل از محلات شمیران با دیگری فرق می‌کند. نخل‌های شمیران و به خصوص نخل تکیه بزرگ، از جمله سنگین‌ترین و باشکوه‌ترین نخل‌های تهران به شمار می‌رود. به طوری که ابعاد آن در بلندای پیشانی 5/2متر و در عقب به یک متر می‌رسد و 3 متر و نیم طول دارد. پوشش روی نخل پارچه مشکی و جلوی آن با تابلوهایی از اساتید بزرگ نقاشی معاصر نظیر استاد اسداله ارژنگ همدانی و دیگر اساتید بزرگ خطاطی تزئین شده و اطراف آن در قسمت بالا با دو نیزه سهشاخه و تعدادی سر پرچم پنبه‌ای و توپی و شال سبز آذین داده شده است.
در داخل نخل یک زنگ بزرگ کاروانی وصل شده و بر بالای نخل یک نفر که حتماً می‌بایست سید باشد در حالی که ملبس به لباس عزا و شال سبز بر گردن است، بر اریکه نخل به عنوان سکاندار می‌نشیند و با یک چوب مخصوص که بر سر آن دو شاخه فلزی تعبیه شده نخل را به اطراف هدایت می‌کند.
هنگام حرکت نخل دو نفر از سادات تجریشی با شال سبز پیشاپیش نخل حرکت می‌کنند و سید دیگری درون اتاقک نخل قرار می‌گیرد و زنگ را به صدا در می‌آورد و نفر چهارم نیز کنترل نخل را از انتهای آن در اختیار دارد که این مسئولیت سال‌ها به عهده شخصی به نام حاج علی اربابی بوده است.
طبق سنت این محل گردش نخل در تکیه بین سه تا چهار دور تنظیم می‌شود. البته در گذشته تا سال 1340 شمسی نخل در روز عاشورا از تکیه خارج و بر شانه عزاداران در انتهای دسته قرار می‌گرفت و در اقصی نقاط شمیران مانند تجریش و کاشانک به گردش در می‌آمد. اما در سال 44 و بعد از آن نخل فقط در شب و روز عاشورا طی مراسمی خاص در داخل تکیه گردانده می‌شود.
به طور معمول در شب شهادت امام حسین (ع) مسئول نخل، سیب‌هایی را تهیه می‌کند؛ تعدادی را به سرنیزه سه شاخه جلوی نخل فرو کرده و بقیه را در کیسه‌ای در داخل نخل نگهداری می‌کند. پس از مراسم نخل گردانی این سیب‌ها به مردم هدیه می‌شوند.
صبح عاشورا هم پس از خروج عزاداران از تکیه یعنی حدود ساعت نه صبح برخی تکایا در اختیار بانوان محل قرار می‌گیرد. خانم‌ها به صورت گروهی یا تنها در گوشه و کنار تکیه به خواندن دعای توسل، زیارت عاشورا، زیارت وارث و زیارت امین‌الله مشغول می‌شوند. عده‌ای هم در زیر نخل طبق یک سنت قدیمی شمع روشن می‌کنند و عده‌ای مشغول درست کردن حلوا در صحن تکیه می‌شوند و به این صورت سنت نخل‌گردانی همچنان ادامه پیدا می‌کند.