پیامبر (ص) با استعانت از عفو، بسیاری از مسائل ارتباطی بشر را سامان دادند

به گزارش مشرق، امروز هفدهم ربیع الاول، سالروز میلاد با سعادت پیامبر رحمت حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم است. سیره پیامبر اکرم (ص) نشان می‌دهد که ایشان شخصیتی است که جامع جمیع صفات برجسته انسانی و الگویی بی‌بدیل برای بشریت در طول تاریخ محسوب می‌شوند. بر همین اساس در این گفتگو که با حجت الاسلام والمسلمین سید محمد باقر علم الهدی استاد حوزه علمیه صورت گرفته تلاش شده تا با استناد به آیات نورانی قرآن کریم و روایات متقن، جنبه‌های کلیدی اخلاق، رفتار و منش آن حضرت به تصویر کشیده شود که حاصل آن در ادامه تقدیم مخاطبان می‌شود:

حجت الاسلام والمسلمین سید محمدباقر علم الهدی در خصوص اصول حاکم بر روابط اجتماعی حاکم بر روابط اجتماعی پیامبر (ص) بعد از هجرت گفت: یکی از برجسته‌ترین رویکردهای اصول روابط اجتماعی پیامبر اسلام (ص) پس از هجرت، به طراحی بنیان‌های حکومت اسلامی و ایجاد نظامی قانونمند جهت تأمین آسایش و نظم برای جامعه انسانی بازمی‌گردد. بی‌شک، استقرار نظم و انضباط در شئون زندگی فردی و جمعی، گامی اساسی در جهت رسانیدن انسان‌ها به سرمنزل مقصود و سعادت مورد انتظار است.

وی افزود: دین مبین اسلام، با نداهای عدالت پرورانه، تضمین حقوق، برپایی واجبات و حدود الهی و احیای ارزش‌های والای انسانی، راهنمای بشر در گذر از تاریکی به سوی نور گشته است. پیامبر رحمت (ص) به عنوان پرچمدار این مسیر متعالی، نقشی بی‌بدیل در هدایت جامعه بشری ایفا کرده‌اند. بدین ترتیب، تنظیم رفتارها و روابط انسانی، در چارچوب مدیریت الهی پیامبر (ص)، همواره در اولویت برنامه‌های حکومتی ایشان قرار داشته است. از آنجا که اسلام به عنوان آخرین دین الهی و پیامبر اکرم (ص) به عنوان خاتم رسولان معرفی می‌شوند، ایشان در ساماندهی روابط اجتماعی، نقشی محوری و تعیین‌کننده ایفا می‌کردند.

این استاد حوزه علمیه ادامه داد: افزودن اخلاق به روابط اجتماعی، به معنای تنظیم این روابط بر پایه اخلاق دینی است. در این چارچوب، مفاهیمی چون ایثار، عفو و گذشت از حقوق مسلم انسانی برجسته می‌شوند. پیامبر اکرم (ص) در این راستا، مسئولیت طراحی و ارائه الگویی از زندگی ارزشمند، سرشار از کرامت و عزت انسانی را بر عهده داشتند و مدلی صحیح از زیست اجتماعی را برای بشریت به ارمغان آوردند؛ رسالتی که با لطف الهی به شایستگی آن را به انجام رساندند.

علم الهدی اضافه کرد: قرآن کریم در وصف پیامبر مهربانی‌ها می‌فرماید: اگر تندخو و سخت‌دل بودی، قطعاً مردم از پیرامون تو پراکنده می‌شدند؛ این آیه گهربار نشان می‌دهد که اگر پیامبر اکرم (ص) رفتاری سخت‌گیرانه، درشت‌خو و بی‌گذشت داشتند، مردم از گرد ایشان پراکنده می‌شدند. لذا، پیامبر اکرم (ص) با اقتدا به این رحمت الهی و با به نمایش گذاشتن عفو و گذشت، بسیاری از مسائل کلیدی اجتماعی و اصول ارتباطی میان جامعه بشری را سامان بخشیدند. به طور مثال، آن‌طور که در تاریخ نقل شده است نمونه‌های بسیار زیادی داریم که پیغمبر اکرم از حق مسلم خودشان می‌گذشتند و برای انسان‌های جاهل که از روی جهالت و از روی نادانی، پیغمبر اکرم را آماج رفتارهای زشت خودشان قرار می‌دادند، از این‌ها می‌گذشتند و همین عفو و گذشت پیغمبر اکرم باعث می‌شد که مردم نسبت به دین و نسبت به شریعت، دل‌هایشان نرم شود و نسبت به ارزش‌های دینی متواضع شوند.

وی ادامه داد: یا به طور مثال، راه‌اندازی کارهای مردم، دستگیری از مستمندان، همه این موارد از اصول ارزشی است که بر زندگانی پیامبر اکرم سایه افکنده بود و مردم به خاطر همین اخلاق ارزشمند پیغمبر اکرم به پیغمبر اکرم روی آوردند و با پیغمبر اکرم نشست و برخاست می‌کردند.

علم الهدی با استناد به روایات تاریخی، به بیان ماجرای عدی بن حاتم و درس‌های اخلاقی آن پرداخت و گفت: این واقعه تاریخی در سال نهم هجری رخ داد. نقل شده که عدی بن حاتم، پس از شکست از سپاه اسلام، به شام گریخت، اما پس از مدتی به همراه خواهرش به مدینه بازگشت و در مسجد پیامبر (ص) شرفیاب حضور ایشان شد. پیامبر اکرم (ص) نیز وی را به منزل خود دعوت فرمودند.

این استاد حوزه علمیه افزود: در مسیر همراهی با عدی بن حاتم، پیامبر (ص) با پیرزنی برخوردند که وی نزد حضرت آمده و به بیان نیازمندی‌های خود پرداخت. رسول خدا (ص) با صبوری و گشاده‌رویی، مدت زمان قابل توجهی به سخنان و درد دل آن بانوی سالمند گوش فرا دادند. عدی بن حاتم در این هنگام با خود اندیشید که این شیوه رفتار، شایسته یک حاکم و پادشاه نیست؛ چرا که سلاطین معمولاً چنین وقت و حوصله‌ای برای رسیدگی به امور جزئی مردم صرف نمی‌کنند و امر رسیدگی را به دیگران واگذار می‌کنند. اما مشاهده این حجم از تواضع و اهتمام پیامبر (ص) برای حل گرفتاری آن پیرزن، روزنه‌ای از امید در دل عدی گشود.

وی اضافه کرد: پس از اتمام گفتگو با آن بانوی سالخورده و تنظیم امور وی، پیامبر (ص) به همراه عدی بن حاتم به منزل خود رهسپار شدند. عدی بن حاتم که انتظار دیدن خانه‌ای مجلل و سلطنتی را داشت، با ورود به منزل پیامبر (ص) با فضایی بسیار ساده و بی‌پیرایه روبرو شد. اتاقی که فرش نداشت و تنها یک حصیر ساده از لیف خرما در گوشه‌ای آن قرار داشت. پیامبر (ص) با تواضعی مثال‌زدنی، عدی بن حاتم را بر روی همان حصیر ساده نشانده و خود بر زمین جلوس فرمودند و با نهایت احترام از ایشان پذیرایی کردند. این رفتار متواضعانه و سادگی بی‌مانند پیامبر اعظم (ص) تأثیر عمیقی بر دل عدی بن حاتم گذاشت، تا جایی که بدون نیاز به هیچ استدلال و برهان دیگری، به پیامبری ایشان ایمان آورد. این روایت تاریخی، اوج سادگی، تواضع و کرامت انسانی در سیره نبوی را به تصویر می‌کشد و درسی ماندگار برای حاکمان و رهبران جامعه در برخورد با مردم، به‌ویژه اقشار مستضعف، ارائه می‌دهد.

وی بیان کرد: در سیره پیامبر اعظم (ص)، ابعاد ارزشمندی از فضائل اخلاقی قابل مشاهده است که در ماجرای عدی بن حاتم نیز به وضوح نمایان شد. ایشان در این واقعه، با احیای کرامت انسانی یک فرد مستضعف و سالخورده، به او ارزش و جایگاهی دوباره بخشیدند. این اقدام، نشان‌دهنده اهمیت فراوان رسول خدا (ص) به جایگاه انسان‌ها، حتی در اوج دشمنی یا فقر است؛ تا جایی که با وجود جایگاه رفیع رسالت، در برابر یک پیرزن فقیر، فروتنی کرده و کرامت او را پاس داشتند. این سیره پسندیده، در مهمان‌نوازی ایشان از عدی بن حاتم نیز متجلی شد. پیامبر (ص) با وجود آنکه عدی از دشمنان ایشان بود، او را به منزل خویش دعوت کردند، مورد پذیرایی قرار دادند، او را در جایگاهی ویژه نشانده و خود بر زمین نشستند تا بدین سان، کرامت انسانی او را به نمایش گذارند.

علم الهدی با بیان اینکه در کنار این فضائل، عدالت‌محوری یکی دیگر از اصول بنیادین رفتار پیامبر اکرم (ص) بود ابراز کرد: همانگونه که قرآن کریم می‌فرماید: قل امر ربی بالقسط (بگو پروردگارم به عدالت فرمان داده است)، ایشان همواره به عدالت رفتار می‌کردند. این مهم، در جامعه‌ای که رهبری آن عدالت را سرلوحه امور قرار می‌دهد، طبیعتاً موجب گرایش و همراهی بیشتر مردم با دین و گزاره‌های آن می‌شود. امام صادق (ع) نقل کرده‌اند که پیامبر اکرم (ص) در هنگام سخنرانی نیز عدالت را در نگاه خود رعایت می‌کردند و به تمامی مخاطبان به یکسان می‌نگریستند. این دقت در نگاه و رفتار، نمونه‌ای برجسته از پایبندی ایشان به اصل عدالت بود که اصلی بسیار مهم در تعاملات اجتماعی محسوب می‌شود.

این استاد حوزه علمیه بیان کرد: یکی از ارکان اصلی سیره پیامبر اکرم (ص)، بنا نهادن زندگی بر پایه محبت و رأفت اسلامی بود. قرآن کریم در سوره آل عمران می‌فرماید: پس به رحمت خدا بود که با آنان نرم و مهربان شدی؛ این رویکرد رحمانی، در سیره عملی ایشان به وضوح قابل مشاهده است؛ چنانکه قرآن کریم هشدار می‌دهد: و اگر تندخو و سخت‌دل بودی، قطعاً از پیرامون تو پراکنده می‌شدند. در همین راستا، در تاریخ نقل شده است که مردی عرب، با رفتاری خشن و کلامی سخیف، از پیامبر (ص) درخواست مال کرد. ایشان با وجود دارایی اندکی که همراه داشتند، آن را به وی بخشیدند. اما آن مرد قانع نشد و با جسارت بیشتری، مجدداً تقاضای خود را مطرح ساخت. این رفتار ناشایست، اصحاب را برآشفت و قصد تنبیه وی را داشتند که پیامبر (ص) مانع شدند.

وی افزود: رسول خدا (ص) سپس به آن مرد فرمودند که اگر نیاز بیشتری دارد، او را به منزل راهنمایی خواهند کرد تا از آنجا نیز وی را یاری دهند. در مسیر حرکت به منزل، آن مرد عرب با سادگی و صفای بی‌نظیری که در خانه پیامبر (ص) حاکم بود، مواجه شد. پس از آنکه هدایای پیامبر (ص) افزایش یافت، مرد عرب بسیار خرسند گشت، از ایشان تشکر و قدردانی کرد و حتی نزد اصحاب پیامبر (ص) بازگشت و ضمن عذرخواهی از رفتار ناشایست خود، مراتب سپاسگزاری‌اش را ابراز کرد.

علم الهدی ادامه داد: پیامبر اکرم (ص) در این باره به اصحاب خود فرمودند: اگر شما با او برخورد تندی می‌کردید، چه بسا به قتل او منجر می‌شد و او در حالی که مشرک بود، از دنیا می‌رفت. اما من با اکرام و پذیرایی از او، سبب هدایت و مسلمان شدنش شدم و بدین ترتیب، یک نفر به امت من افزوده شد. افزون بر این، دست شما نیز به خون وی آلوده نشد و او از دین نیاکان خود دست کشید و مسلمان شد. این شیوه برخورد پیامبر (ص) در جذب مشرکان و افراد با روحیات متفاوت، تأثیر شگرفی بر استحکام باورهای دینی و تعاملات اجتماعی جامعه آن روز داشت و الگویی ماندگار از رحمت و حکمت را به بشریت ارائه کرد.