پیش دبستانی مظلوم! / فتحی: سن مناسب زبان آموزی قبل از هفت سالگی است، اما آموزش الفبا در مقطع پیش دبستانی ممنوع است

گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو - محدثه ظفرمند؛ یک بار که دوست آذری زبانم از من پرسید "چند شکل از حروف در زبان فارسی با تلفظ «گ» وجود دارد"، فکر کردم مرا دست می‌اندازد! او مرا متوجه آموزش اشتباهی کرد که در کلاس اول دبستان دیده بود. معلم در مواجهه با دانش آموزانی که چند سال قبل از دبستان با زبان مادری حرف «ق» را مشابه «گ» تلفظ میکردند، ناگریز اینگونه یاد داده بود. حالا فرض کنید دانش آموزی شبیه دوست من در پایه چهارم دبستان آزمون پرلز بدهد. مرکز مطالعات تیمز و پرلز در پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش آمار‌هایی را از عملکرد دانش آموزان ایرانی در آزمون‌های بین المللی تدوین میکند که مورد استفاده برنامه ریزان قرار میگیرد. آزمون پرلز هر پنج سال یک بار به منظور سنجش پیشرفت سواد خواندن برای دانش آموزان پایه چهارم ابتدایی برگزار می شود. آخرین آزمون در سال 2021 به دلیل شیوع کرونا با مشکل مواجه شد؛ اما آمار‌های سال 2016 نشان میدهد که عملکرد دانش آموزان ایرانی پایین تر از میانگین جهانی است. در ستایش پیش از دبستان! در کشور ما اقوام گوناگون با تنوع زبانی زیاد در کنار هم زندگی میکنند. کودکان بسیاری از همان ابتدا با زبان بومی خود حرف می‌زنند. این کودکان هنگام ورود به مقطع دبستان در مقایسه با کودکانی که با زبان رسمی کشور صحبت میکنند، با سختی بیشتری در یادگیری روبه رو هستند. در حقیقت یکی از دلایل عمده تکرار پایه در دوران دبستان همین مسئله است. این در حالی است که اگر مبنا عدالت باشد، دانش آموز حق دارد متناسب با فرهنگ محیط زندگی خود آموزش ببیند و زبان قطعا یکی از مولفه‌های مهم آن است. کودکان اقوام محترم ایرانی در سنین 2 تا 6 سال به راحتی میتوانند فرد موفق «دوزبانه» شوند؛ یعنی هم زبان مادری را حفظ کنند و هم در آموزش زبان رسمی کشور آسیب نبینند. درست در سنی که بهترین زمان برای آموزش‌های اصولی و پایه ای سواد خواندن همه کودکان است و نتایج آن قطعا در آزمونهایی مثل پرلز مشخص میشود. در واقع آن چیزی که در توجیه عملکرد نامطلوب دانش آموزان در آزمون پرلز کمتر مورد توجه قرار میگیرد، آموزشهای «پیش از دبستان» است که برخلاف ما در کشور‌های موفق برای آن سرمایه گذاری زیادی می شود. در این باره با خانم فرح فتحی، پژوهشگر و مربی که 13 سال سابقه فعالیت در حوزه پیش دبستانی دارد، گفتگو کردم. او درباره اهمیت این مقطع گفت: «شش سال اول زندگی هر انسانی جزء پیچیده‌ترین و موثرترین سالهای زندگی آن انسان است؛ پس آموزش و پرورش در این سن بسیار مهم است و حتما باید جهت گیری مشخص داشته باشد. طلایی ترین سن برای تربیت پذیری همان شش سال اول زندگی است که شاکله اصلی شخصیت هر انسانی در همین دوره شکل میگیرد. دوره پیش از دبستان دوره ای است که نوآموزان به صورت غیرمستقیم اولین آموزش‌های رسمی خود را قبل از دوره دبستان آغاز میکنند. در این دوره اهداف یازده گانه طبق مصوبه شورای عالی آموزش و پرورش تعریف شده که رویکرد کلی آن شکوفایی فطرت است. فعالیت‌هایی از جمله آموزش قرآن، آموزش زبان در مناطق دوزبانه، شعر، بازی، کاردستی، نمایش خلاق، آموزش مفاهیم ریاضی و علوم و هر آنچه که نوآموزان برای ورود به دوره ابتدایی نیاز دارند در دوره پیش از دبستان مورد توجه است. واقعا مقطع پیش از دبستان یکی از مقاطع مهم برای هر دانش آموزی است؛ چون قبل از کلاس اول نوآموز، مربی و خانواده یک سال زمان دارند تا توانایی‌های اولیه در نوآموز ایجاد کنند و اگر بعضی از مهارتها نیاز به تمرین، پیگیری و دقت بیشتری داشته باشد، بستر آن در این دوره فراهم است.»

توسعه سواد خواندن آغاز آموزش الفبا در کشور ما، پایه اول دبستان است؛ پس چرا میگوییم آموزش‌های پیش از دبستان در توسعه سواد خواندن تاثیر شگفت انگیزی دارد؟ با آن که سن مناسب زبان آموزی قبل از هفت سالگی است، آموزش الفبا در مقطع پیش دبستانی ممنوع است. البته ممکن است در مدارس غیردولتی به خواست والدین این آموزش‌ها صورت بگیرد؛ ولی احتمالا به دلیل ناهماهنگی با آموزش های دبستان نتیجه مطلوبی حاصل نمیشود. به هر حال در بین متخصصان، ممنوعیت آموزش مستقیم حروف الفبا طرفداران و مخالفانی دارد؛ اما آنچه اهمیت دارد، آموزشهای غیرمستقیمی است که پیش نیاز‌های مهمی برای آینده است. خانم فتحی که خود مولف کتابهای پیش دبستانی است در این باره گفت: «خواندن و نوشتن جزء اهداف پیش از دبستان نیست؛ هرچند که جزء مهارت‌های سواد خواندن به شمار میرود. در دوره پیش از دبستان مجموعه ای از مهارتهای دیگر مد نظر است که میتواند به سواد خواندن و به صورت ویژه مهارت خواندن و نوشتن در کلاس اول کمک کند و برای آن تاثیرگذار باشد؛ مثل خوب و درست شنیدن برای خوب و درست گفتن و همینطور خوب و بادقت دیدن برای خوب نقاشی کشیدن. خواندن و نوشتن مربوط به کلاس اول است و در مقطع پیش از دبستان با توجه به این که جزء اهداف نیست و تخصص ویژه خود را میطلبد، دنبال نمیشود. آن چیزی که به عنوان سواد خواندن در پایه پیش از دبستان مهم است، ایجاد تمرکز برای مهارتهایی بود که عنوان کردم.» همان بازی‌ها و فعالیتهای کودکانهای که احتمالا برای شما امر ویژه ای به حساب نیاید، اما برای ذهن کودک اهمیت زیادی دارد. مربی شکل حروف الفبا را به کودک نشان میدهد و بعد از او میخواهد که آن را میان کلمات یا اشکال دیگر پیدا کند. در واقع اگر هنر نباشد که کودک قبل از هفت سالگی بنویسد؛ اما همین خط خطی کردن‌ها و بازی با تصاویر و اشکال ممکن است در آینده از او یک نمایشنامه نویس بسازد! پیش دبستانی اجباری، به عدالت نزدیک‌تر است حتما تا الان متوجه شده اید که ظرفیت بی نظیری در سنین قبل از آغاز رسمی آموزش (هفت سالگی) در کودک وجود دارد. اگر شرایط شکوفایی آن فراهم نشود، جبران ناپذیر خواهد بود و بر آینده کودک و تبعا آینده کشور تاثیر میگذارد. در کشور ما از لحاظ حقوقی وظیفه اصلی تربیت کودک بر عهده خانواده است. بسیاری از والدین توانمندی های لازم برای این آموزشها را ندارند و همینطور در مناطقی با والدین کم سواد مواجه هستیم؛ بنابراین حاکمیت نباید از این مقوله به سادگی بگذرد. حاکمیت یا باید بر آموزش والدین به صورت فراگیر متمرکز شود یا در آموزش و پرورش رسمی و عمومی به دنبال راهکار باشد. وقتی از خانم فتحی درباره اجباری بودن یا نبودن مقطع پیش دبستانی پرسیدم، او اینگونه پاسخ داد: «به نظر بنده با توجه به اهمیتی که این مقطع برای نوآموز و خانواده‌ها دارد و همینطور تأثیری که می‌تواند برای سایر مقاطع و پایه‌ها داشته باشد، موافق اجباری بودن پیش از دبستان هستم. این مقطع می‌تواند در قالب یک برنامه ریزی درست و مدون، هماهنگ و منسجم بسیار کمککننده باشد. تعیین شاخص و قانون‌گذاری در این زمینه با آموزش و پرورش است؛ اما اجرا صرفا در اختیار آموزش و پرورش نیست. ارگان‌های زیادی تحت نظارت سازمان‌های مختلف از جمله بهزیستی در دوره پیش از دبستان مشغول فعالیت هستند.» زمانی که ما از اجباری شدن صرفا دوره یک ساله پیش دبستانی صحبت میکنیم باید بدانیم که طبق آمار بانک جهانی از سال 2012 تا 2020 میانگین طول دوره پیش دبستانی 4 سال است. در پژوهشی که سال 1390 در فصلنامه تعلیم و تربیت منتشر شد، سه گروه از دانش آموزان پایه چهارم با ویژگی پیش دبستانی نرفته، یک سال رفته و دو سال رفته برای پاسخ به دفترچه آزمون خواندن پرلز انتخاب شدند. نتایج نشان داد که افزایش طول دوره پیش از دبستان بر پیشرفت سواد خواندن و افزایش درک مطلب دانش آموزان تاثیر زیادی دارد.

پنجره دوزبانگی رو به دنیای زیباتری است یکی از همان مناطقی که پیش دبستانی، اجباری به نظر می‌رسد مناطق محرومی است که کودکان دو زبانه زندگی میکنند. فرح فتحی، مربی پیش از دبستانی که روانشناسی نیز خوانده است، درباره اهمیت زبان آموزی و مشکلات دوزبانه ها مطرح کرد: «میدانیم که یکی از اصلی ترین توانایی‌های هر انسانی بهره گیری درست از زبان در زمان مناسب است. زبان شروعی برای فرایند یادگیری و ارتباط بهتر و شایسته با دیگران است. زبان آموزی و مهارت‌های بنیادی زبان که شامل شنیدن، صحبت کردن، خواندن و نوشتن است، بستر مناسبی برای پرورش مهارت‌ها و استعداد‌هایی است که افراد در آینده خودشان به صورت خیلی جدی به آن نیاز دارند. چالشی که در رابطه با کودکان دوزبانه وجود دارد، ناهماهنگی بین زبان مادری و زبان آموزش در مدارس است. این چالش طبیعتا باعث بازخورد‌های منفی در نوآموز و دانش آموز خواهد شد؛ چراکه دانش آموز با کاهش اعتماد به نفس و درک تفاوت بین خودش و دیگران، دچار افت تحصیلی می شود. در بعضی از دروس مثل املا و فارسی که ارتباط مستقیم و بیشتری با زبان آموزی دارد، قطعا نمرات افت خواهد کرد. تا اندازه ای که من اطلاع دارم در تابستان قبل از ورود به کلاس اول یک سری دوره ها برای این کودکان در مناطق دوزبانه برگزار می شود؛ اما این کلاسها به جهت اینکه منابع مورد نظر را ندارد و همینطور زمان کوتاهی که برای آموزش زبان در نظر میگیرند، نتیجه خوب و کاملی را حاصل نمیکند. زبان یک پنجره برای ارتباط با دیگران است. آشنایی با زبان های گوناگون پنجره های ارتباطی فرد را افزایش میدهد و این یک حسن است؛ اما در آموزش متاسفانه به خاطر ناهماهنگی بین زبان مادری و زبان رسمی برای آن اهمیت قائل نیستند.»

او به راهکاری برای کودکان دوزبانه اشاره کرد تا به مشکلاتی مثل تکرار پایه دچار نشوند: «باید یک برنامه زمانبندی شده و دقیق برایشان در نظر بگیریم تا مزیت زبان مادری را به یک فرصت و توانایی تبدیل کنیم. زبان مادری و زبان رسمی در کنار همدیگر آموزش داده شود و به صورت هدفمند باشد. خانواده های نوآموزان این مناطق هم باید در جلسات مشاوره و آموزش شرکت کنند؛ چون بچه‌ها زمان کوتاهی را در مدرسه به سر میبرند و بیشترین زمان را در کنار خانواده‌ها هستند و زمان مادری قطعا قدرت بیشتری را خواهد داشت.» دوزبانه‌ها باهوش اند یک مربی پیش دبستانی که 6 سال سابقه فعالیت در مدارس روستایی و دولتی شهرستان نهاوند دارد و کارشناسی ارشد برنامه ریزی درسی خوانده است، درباره نحوه آموزش به کودکان دوزبانه بیان کرد: «مربی باید در آموزش این کودکان خیلی صبور باشد تا بتواند به نتیجه دلخواه برسد. البته تنها مربی دخیل نیست. والدین هم باید حتما همکاری داشته باشند؛ اما متاسفانه در مناطق روستایی اغلب این همکاری صورت نمی گیرد. آموزش این نوع از کودکان باید کاملا مستمر باشد وگرنه مربی به نتیجه مطلوب نمیرسد. اولین کاری که یک مربی می تواند برای این بچه ها انجام دهد قصه خوانی است؛ قصه‌های عامیانه و در حد ذهن و دایره لغاتشان. قصه خوانی آموزش مستقیم است. می‌توان به صورت غیر مستقیم با بازی کردن یا کار‌هایی که این بچه‌ها علاقه دارند، آموزش زبان را انجام داد که بازهم مستلزم همکاری والدین است. مورد بعدی تشویق این دست از بچه‌ها است که باید با کوچکترین یادگیری که ایجاد می شود این کودکان مورد تشویق قرار گیرند. در همه موارد مربی باید خیلی صبور باشد. قالب بازی و از همه مهمتر توجه زیاد از طرف مربی مثل صحبت کردن مداوم با این نوآموزان بسیار کمک کننده است. من در این چند سال به این نتیجه رسیدم که اتفاقا این کودکان اغلب باهوش اند و ذهن فعالی دارند. در مقطع پیش دبستانی آموزش کودکان دوزبانه راحت تر است.» پیش دبستانی مظلوم! راهکار 1-5 سند تحول بنیادین جهت تامین و بسط عدالت در برخورداری از فرصت‌های تعلیم و تربیت با کیفیت مناسب با توجه به تفاوت‌های اقلیمی و جنسیتی، تعمیم دوره پیش دبستانی به ویژه در مناطق محروم و نیازمند است. بر اساس شیوه نامه پیش دبستانی که سال 1398 ابلاغ شد، معاونت آموزش ابتدایی موظف است برنامه توسعه کمی و کیفی پیش دبستان را در مناطق روستایی، عشایری، دوزبانه و دارای ضریب محرومیت تدوین و در شورای آموزش و پرورش استان ارائه کند. این برنامه پس از تصویب باید اجرا و گزارش شود. مربی شهرستان نهاوند که در مناطق محروم فعالیت میکند درباره مشکلات پیش دبستانی و حمایت دولتها گفت: «حقوقی که یک مربی میگیرد بسیار ناچیز است. امنیت شغلی ندارد و با اینکه مقطع پیش دبستانی بسیار اهمیت دارد، با مربی حتی با تحصیلات عالی در شان یک معلم رفتار نمی شود. اداره آموزش و پرورش هیچ امکاناتی برای نوآموزان در مدارس دولتی نقاط محروم در نظر نمی گیرد. وسایل تشویقی حتما برای این مقطع لازم است؛ اما متاسفانه خود مربی تمام این امکانات را با هزینه شخصی تامین میکند. مربی باید از حقوق ناچیز خودش برای نوآموزان جایزه‌های تشویقی تهیه کند.» توسعه سواد خواندن و حل مشکلات دوزبانه‌ها تنها دو مورد از محاسن آموزش های پیش از دبستان است. سیاستگذاری درست برای پیش دبستانی شاید به اندازه موضوعاتی مثل کنکور جلب توجه نکند؛ اما در بلند مدت نتایج مطلوبی را در سطح ملی بر جای خواهد گذاشت. ضرورت آموزش‌های پیش از دبستان باید برای والدین تبیین شود و به عنوان یکی از جنبه های مهم عدالت تربیتی به خصوص در مناطق محروم مورد مطالبه قرار گیرد.