چرا انقلاب ایران و فروپاشی شوروی پیش بینی نشد / بعد از وقوع امر غیر منتظره اغلب آن را توجیه می کنند / سوگیری قوی سیاه نسبت به تحولات کورمان می کند

گروه اندیشه: در مدیریت سیستمی موضوع بسیار حائز اهمیت احتمالات نا محتمل است که گاه به وقوع می پیوندند. این نگاه در امر توسعه بسیار حیاتی است. زیرا در وجه کلان می تواند وضعیت یک کشور را به طور کامل دچار تغییر کند. برای مثال در سال 1356 که جیمی کارتر رئیس جمهور آمریکا به ایران آمده بود در حضور شاه تاکید کرد که ایران جزیره ثبات منطقه است. اما در دایره شناختی کارتر، سیا، و پنتاگون از چه موضوعی غفلت شده بود که بعد از یک سال از این پیش بینی، در ایران انقلاب رخ داد؟ مقاله زیر که خلاصه کتاب قوی سیاه نوشته نسیم نیکلاس طالب و ترجمه محمدابراهیم محجوب توسط رضا سلیمی در کانال علوم انسانی منتشر شده است، تلاش می کند به افراد و سیاستمداران اندیشه ورز در باره ریسک آگهی بدهد. این مطلب کوتاه در زیر از نظرتان می گذرد:

***

آیا کسانی که 100 سال قبل (سال 1303) می‌زیستند تصور می‌کردند که در سال 1357 نظام پادشاهی در ایران سقوط کند؟ آیا فروپاشی نظام پادشاهی در ایران یک قوی سیاه بود؟ در طول تاریخ رویدادهای بسیار نادر، پیش‌بینی‌ناپذیر و با احتمال بسیار اندک اما بسیار تاثیرگذار مانند جنگ جهانی دوم، فروپاشی دیوار برلین، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و بیماری کرونا اتفاق افتاده‌اند که در چارچوب «نظریه‌ی قوی سیاه» قرار می‌گیرند. نظریه‌ی قوی سیاه چیست؟ در سال 2007 نسیم نیکلاس طالب، آماردان و تحلیلگر ریسک لبنانی آمریکایی، در کتاب قوی سیاه نظریه‌ی قوی سیاه را مطرح کرد. این نظریه به رویدادهایی اشاره می‌کند که خارق‌العاده و غیرمنتظره‌اند، اما پیامدهای قابل‌توجه و جبران‌ناپذیری درپی دارند، و ما سعی می‌کنیم به گونه‌ای جلوه دهیم که قابل‌پیش‌بینی بودند و آنها را به طور نادرست توجیه می‌کنیم. واقعیت این است که این رویدادها نه پیش‌بینی‌پذیرند و نه نامحتمل. برای هزاران سال انسان‌ها فکر می‌کردند که تمام قوها سفیدند، اما با مشاهده‌ی قوی سیاه در استرالیا باورشان تغییر کرد و دریافتند که قوی سیاه هم وجود دارد؛ پذیرش این پدیده خارج از تصور انسان بود. قوی سیاه استعاره‌ای است برای توصیف رویدادهای بسیار شگفت‌انگیز و نادر که پیامدهای سهمگینی درپی دارد. چرا پدیده‌ی قوی سیاه اتفاق می‌افتد؟ نسیم طالب در کتاب قوی سیاه به ما یادآور می‌شود که لزوماً روندهای گذشته از یک رویداد به‌تنهایی نمی‌تواند پیش‌بینی حوادث آینده را آسان کند. او به این موضوع مهم اشاره می‌کند که نادیده گرفتن داده‌های دورافتاده (داده‌های پرت یا خارج از محدوده) می‌تواند فاجعه‌بار باشد و به پدیده‌ی قوی سیاه منجر شود. داده‌های پرت به داده‌هایی گفته می‌شود که در پیش‌بینی رویدادها ناچیز شمرده می‌شوند، اما نقش بسزایی در شکل‌گیری بحران یا قوی سیاه ایفا می‌کنند. نسیم طالب در این کتاب می‌گوید ما باید همیشه هوشمندانه به رویدادها و مسائل از پیش‌تعیین‌نشده بیندیشیم تا بتوانیم از وقوع بحران پیشگیری کنیم و در بدترین شرایط بهترین تصمیم بگیریم.

چگونه قوی سیاه را تشخیص دهیم؟ نسیم طالب در کتاب خود برای پدیده‌ی قوی سیاه سه ویژگی در نظر می‌گیرد. او می‌گوید قوی سیاه پدیده‌ای است که اولاً، غیرمنتظره، خارق‌العاده، نامحتمل و نادر است؛ ثانیاً، پیامدهای سهمگین و جبران‌ناپذیری درپی دارد؛ و ثالثاً، بعد از وقوع آن پدیده افراد سعی می‌کنند به طور نادرست آن را توجیه کنند. به‌طورکلی، می‌توان هر نوع جنگ، انقلاب، کودتا یا بلاهای طبیعی مانند بیماری‌های واگیردار، سیل و زلزله که در پیش‌بینی‌ها و برنامه‌ریزی‌های کلان لحاظ نمی‌شوند به عنوان قوی سیاه در نظر گرفت. آیا پدیده‌ی قوی سیاه همیشه پیامدهای منفی درپی دارد؟ قوی سیاه لزوماً شامل رویدادهای منفی نامحتمل و نادر نیست. در طول تاریخ، پدیده‌های مثبت و نادر مانند اختراع اینترنت و کشف پنسیلین هم اتفاق افتاده‌اند که می‌توان آنها را به قوی سیاه نسبت داد. همه‌ی ما نسبت به پدیده‌ی قوی سیاه آسیب‌پذیریم، و درصورتی‌که نتوانیم در مقابل حوادث پیش‌بینی‌ناپذیر به‌موقع و هوشمندانه اقدام کنیم، با آسیب جدی مواجه خواهیم شد. در این وضعیت ما در دام سوگیری قوی سیاه افتاده‌ایم. سوگیری قوی سیاه چیست؟ سوگیری قوی سیاه زمانی اتفاق می‌افتد که ما تمایل داریم احتمال و تاثیر پدیده‌های پیش‌بینی‌ناپذیر و نادر را که پیامدهای ناگوار و سهمگینی درپی دارند نادیده یا دست‌کم بگیریم. درواقع، سوگیری قوی سیاه یعنی تمایل به نادیده گرفتن یا ناچیز شمردن تاثیر رویدادهای پیش‌بینی‌ناپذیر و نادر با پیامدهای ناگوار و تاثیرگذار. ما اغلب تمایل داریم الگوهای پیش‌بینی‌پذیر و منظم را در ذهن‌مان مجسم کنیم و فراموش می‌کنیم که رویدادهای پیش‌بینی‌ناپذیر و نامنظم اتفاق خواهند افتاد. ما معمولاً برنامه‌ها و انتظاراتمان را براساس مشاهدات قبلی و آنچه اتفاق افتاده تنظیم می‌کنیم. سوگیری قوی سیاه سبب می‌شود که نتوانیم خودمان را برای تغییرات و بحران‌های ناگهانی آماده کنیم. سوگیری قوی سیاه در سیاست سوگیری قوی سیاه در تمام زمینه‌ها روی می‌دهد. در سیاست این سوگیری زمانی اتفاق می‌افتد که حاکمان سیاسی براساس ریسک‌های شناخته‌شده برنامه‌ریزی و فرض می‌کنند که رویدادهای آینده از الگوهای تاریخی تبعیت می‌کنند. اما ناگهان یک قوی سیاه مانند کودتا، انقلاب یا جنگ از راه می‌رسد و چشم‌انداز سیاسی را یک‌شبه تغییر می‌دهد. به حکومت‌های بیندیشید که در ثبات سیاسی خود اعتمادبه‌نفس کاذب داشتند، اما با یک آشوب و آشفتگی سیاسی ناگهان غافلگیر شدند و درنهایت همه چیز را از دست دادند!

بیشتر بخوانید: آموزش و پرورش آینده نگر و بومی سازی مفهوم توسعه توسعه چگونه با آینده‌نگری پیوند می‌خورد؟ 216216