چرا زعفران به نام ایران و به کام دیگران است؟
به گزارش خبرگزاری اقتصاد ایران, این تناقض آشکار میان ظرفیت تولید و سهم اندک از تجارت جهانی، ریشه‌های عمیقی در چالش‌های مختلف اقتصادی، سیاسی و ساختاری دارد. در ادامه به بررسی جامع و تحلیلی این دلایل می‌پردازیم:
قاچاق و صادرات غیررسمی: دزدیدن هویت طلای سرخ
یکی از مهمترین عوامل تضعیف جایگاه زعفران ایران در بازارهای جهانی، پدیده گسترده قاچاق آن است. سالانه مقادیر قابل توجهی (طبق برخی گزارش‌ها بین 90 تا 100 تن) زعفران به صورت غیرقانونی از کشور خارج می‌شود. به دلیل حجم کم و ارزش بالای زعفران، قاچاق آن آسان‌تر است. بخش عمده‌ای از این زعفران قاچاق شده، به نام کشورهای دیگر مانند افغانستان، اسپانیا و چین صادر می‌شود و عملاً سود و اعتبار آن به جیب دلالان و کشورهای واسطه می‌رود. این امر نه تنها درآمد ارزی کشور را کاهش می‌دهد، بلکه به برند و جایگاه زعفران ایرانی در اذهان عمومی و تجار جهانی لطمه جدی وارد می‌کند. صادرکنندگان قانونی نیز به دلیل هزینه‌های تحمیل شده از سوی دولت و نیاز به رفع تعهدات ارزی، نمی‌توانند با قاچاقچیان رقابت کنند، که این خود به چرخه باطل قاچاق دامن می‌زند. زعفران به دلیل داشتن بالاترین قیمت بر حسب وزن در میان ادویه‌ها، به طور طبیعی یک کالای مستعد قاچاق محسوب می‌شود. انبوهی از زعفران که سالانه از مسیرهای غیررسمی خارج می‌شود، نشان‌دهنده وجود شبکه‌های قاچاق سازمان‌یافته است که از خلاءهای قانونی و نظارتی سوءاستفاده می‌کنند.
فرار از قوانین و مقررات صادراتی: بسیاری از مقررات صادراتی، از جمله لزوم اخذ مجوزهای متعدد، مراحل اداری طولانی و همچنین تعهدات ارزی، فرآیند صادرات قانونی را پیچیده و زمان‌بر می‌کند. قاچاقچیان از این پیچیدگی‌ها برای تسریع فرآیند خود استفاده می‌کنند.
در شرایطی که صرافی‌های رسمی و سیستم بانکی با محدودیت مواجه هستند، قاچاقچیان می‌توانند با فروش زعفران در بازارهای غیررسمی، ارز مورد نیاز خود را به راحتی تامین کنند.
صادرکنندگان قانونی مجبور به پرداخت عوارض، مالیات و همچنین ارائه اظهارنامه‌های گمرکی هستند که هزینه‌های سرباری را به محصول اضافه می‌کند. در مقابل، قاچاقچیان هیچ‌یک از این هزینه‌ها را متحمل نمی‌شوند و می‌توانند محصول خود را با قیمت پایین‌تری عرضه کنند.
صادرکنندگان قانونی موظف به بازگرداندن ارز حاصل از صادرات به چرخه اقتصادی کشور از طریق سیستم بانکی هستند. این فرآیند، به خصوص در شرایط تحریم، دشواری‌های فراوانی را ایجاد می‌کند و برخی صادرکنندگان ترجیح می‌دهند با دور زدن سیستم بانکی، از طریق راه‌های غیررسمی اقدام کنند.
وقتی زعفران ایرانی تحت عناوین و برندهای غیرایرانی به بازارهای جهانی عرضه می‌شود، عملاً هویت و اصالت این محصول از آن گرفته می‌شود. این امر باعث می‌شود که خریداران خارجی، زعفران با کیفیت ایرانی را با نام کشورهایی چون اسپانیا (که در واقع زعفران ایرانی را وارد کرده و مجدداً صادر می‌کند) بشناسند. این موضوع به اعتبار بلندمدت زعفران ایران لطمه وارد کرده و در نهایت منجر به کاهش تقاضا برای زعفران با اصالت ایرانی می‌شود.
هر کیلوگرم زعفران ایران که به صورت قاچاق خارج می‌شود، به معنای از دست رفتن چندین هزار دلار درآمد ارزی برای کشور است. این ضربه اقتصادی، به خصوص در شرایط نیاز کشور به ارزآوری، بسیار حائز اهمیت است.
تحریم‌ها و ضعف سیستم بانکی: سد راه تجارت شفاف
تحریم‌های اقتصادی علیه ایران، سیستم بانکی کشور را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. این ضعف در سیستم بانکی، مبادلات مالی بین‌المللی را برای تجار و صادرکنندگان زعفران بسیار دشوار و پرهزینه کرده است. عدم امکان انجام تراکنش‌های مالی مستقیم و مطمئن، ریسک‌های تجارت زعفران را بالا برده و بسیاری از خریداران خارجی را از معامله مستقیم با ایران منصرف می‌کند. این وضعیت، خود به رواج قاچاق و واسطه‌گری‌ها منجر می‌شود، چرا که بسیاری از صادرکنندگان مجبورند برای دور زدن تحریم‌ها، از مسیرهای غیررسمی و با استفاده از کارت‌های یک‌بار مصرف اقدام به صادرات کنند.
قطع ارتباط با سیستم سوئیفت ارتباط مستقیم با بانک‌های خارجی را مختل کرده و امکان انتقال وجه سریع و ایمن را از بین برده است.
بسیاری از بانک‌های بزرگ جهانی به دلیل ترس از جریمه‌های سنگین، از همکاری با بانک‌های ایرانی خودداری می‌کنند. این امر، دسترسی به خدمات بانکی استاندارد مانند گشایش اعتبار اسنادی (LC) یا دریافت تسهیلات بانکی برای تجار زعفران را دشوار می‌سازد.
برای انجام تراکنش‌های مالی، صادرکنندگان ناچارند از روش‌های غیرمستقیم و پیچیده، مانند استفاده از صرافی‌های واسطه یا انتقال پول از طریق کشورهای ثالث استفاده کنند. این روش‌ها، علاوه بر افزایش هزینه‌ها، ریسک از دست رفتن پول یا تأخیرهای طولانی را نیز به همراه دارند.
خریداران بین‌المللی، به خصوص شرکت‌های بزرگ و معتبر، به دنبال ثبات، شفافیت و اطمینان در معاملات خود هستند. ضعف سیستم بانکی و ریسک‌های مرتبط با آن، باعث می‌شود که بسیاری از این خریداران، معامله مستقیم با ایران را پرریسک تلقی کرده و ترجیح دهند با کشورهایی معامله کنند که سیستم بانکی کارآمدتری دارند.
به دلیل دشواری‌های بانکی، بسیاری از زعفران ایرانی از طریق کشورهای ثالث و با واسطه‌گری شرکت‌های خارجی صادر می‌شود. این کشورها، زعفران ایرانی را با قیمت پایین‌تری خریداری کرده و پس از فرآوری، بسته‌بندی و برندسازی، با قیمت بالاتری به بازارهای جهانی عرضه می‌کنند. این واسطه‌گری، نه تنها سود صادرات را از دست تولیدکننده ایرانی خارج می‌کند، بلکه فرصت‌های توسعه بازار و برندسازی را نیز از بین می‌برد.
برخی صادرکنندگان برای دور زدن تحریم‌ها و مشکلات بانکی، از روش‌های غیرمتعارف و گاهی پرخطر مانند استفاده از کارت‌های اعتباری یک‌بار مصرف، انتقال وجه از طریق پلتفرم‌های غیررسمی یا حتی حمل پول نقد استفاده می‌کنند. این روش‌ها، ریسک کلاهبرداری، از دست دادن سرمایه و مشکلات قانونی را افزایش می‌دهند.
ضعف در بسته‌بندی و برندینگ: عدم شناخت هویت ملی
با وجود کیفیت بی‌نظیر زعفران ایرانی، ضعف آشکار در بسته‌بندی و برندینگ آن در بازارهای جهانی مشهود است. بسته‌بندی‌های سنتی و فله‌ای، اغلب جذابیت لازم را برای مشتریان جهانی که به دنبال محصولات با کیفیت و دارای هویت بصری هستند، ندارند. علاوه بر این، نبود برندهای قوی و شناخته‌شده ایرانی در سطح بین‌المللی، باعث می‌شود که زعفران ایران عمدتاً به صورت خام و فله‌ای صادر شده و پس از فرآوری و بسته‌بندی در کشورهای دیگر، با نام و برند آنها به فروش برسد. این موضوع، نه تنها از ارزش افزوده زعفران می‌کاهد، بلکه فرصت برندسازی و ایجاد مزیت رقابتی برای ایران را از بین می‌برد.
بسیاری از زعفران ایرانی به صورت فله‌ای و در بسته‌بندی‌های غیر استاندارد یا سنتی صادر می‌شود. این نوع بسته‌بندی‌ها، برای مشتریان خارجی که به دنبال محصولات لوکس و با کیفیت هستند، جذابیت ندارد.
بسته‌بندی‌ها اغلب از نظر طراحی، مواد اولیه، قابلیت نگهداری و اطلاعات درج شده، با استانداردهای روز بازارهای جهانی همخوانی ندارند. برای مثال، استفاده از مواد بسته‌بندی که نور یا رطوبت را به خود جذب می‌کنند، می‌تواند به کیفیت زعفران آسیب برساند.
تنوع در بسته‌بندی برای اهداف مختلف (خرده‌فروشی، عمده‌فروشی، مصرف خانگی، صنعتی) بسیار کم است. مشتریان خارجی به دنبال گزینه‌های متنوعی از نظر حجم و نوع بسته‌بندی هستند.
بخش عمده‌ای از زعفران ایران به صورت فله‌ای و بدون برند مشخص صادر می‌شود. این امر باعث می‌شود که خریداران خارجی، نتوانند کیفیت و اصالت زعفران ایرانی را به طور مشخص تشخیص دهند.
اسپانیا، به عنوان یکی از صادرکنندگان عمده زعفران، بخش قابل توجهی از زعفران ایرانی را وارد کرده و پس از بسته‌بندی و برندسازی با نام خود به بازارهای جهانی عرضه می‌کند. این امر باعث می‌شود که نام اسپانیا به عنوان یک برند معتبر زعفران در اذهان عمومی نقش بندد، در حالی که منبع اصلی تولید، ایران است.
حتی در مواردی که برندهای ایرانی وجود دارند، حضور و بازاریابی آنها در بازارهای بین‌المللی بسیار ضعیف است. این برندها در نمایشگاه‌های بین‌المللی حضور پررنگی ندارند، در شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی فعال نیستند و از ابزارهای تبلیغاتی مدرن استفاده نمی‌کنند.
فرآیند بسته‌بندی و برندسازی، ارزش افزوده قابل توجهی به محصول اضافه می‌کند. هنگامی که زعفران ایرانی به صورت فله‌ای صادر می‌شود، این ارزش افزوده نصیب کشورهای واسطه می‌گردد. این موضوع، سود حاصل از صادرات را به طور چشمگیری کاهش می‌دهد و مانع از توسعه اقتصادی در بخش تولید زعفران می‌شود.
مشتریان خارجی به دنبال محصولاتی هستند که علاوه بر کیفیت، دارای بسته‌بندی زیبا، اطلاعات واضح (تاریخ تولید، انقضاء، مبدأ، گواهینامه‌ها) و قابلیت نگهداری مناسب باشند. تولیدکنندگان ایرانی باید با شناخت این نیازها، بسته‌بندی و برندینگ خود را به روز کنند.
قوانین دست و پاگیر و نبود حمایت کافی: سنگ‌اندازی بر سر راه صادرکننده
قوانین و مقررات دست و پاگیر، بوروکراسی پیچیده و عدم حمایت کافی از صادرکنندگان، از دیگر موانع جدی بر سر راه توسعه صادرات زعفران است. مالیات‌های فروش داخلی برای صادرکننده و هزینه‌های تحمیل شده برای رفع تعهدات ارزی، عملاً توان رقابت‌پذیری صادرکنندگان را در بازارهای جهانی کاهش می‌دهد. این مسائل، صادرکنندگان را به حاشیه رانده و زمینه را برای فعالیت‌های غیررسمی و قاچاق فراهم می‌کند.
اخذ مجوزهای لازم برای صادرات، از جمله مجوز استاندارد، گواهی بهداشت، مجوز قرنطینه و گواهی مبدأ، فرآیندی پیچیده و زمان‌بر است که اغلب با بروکراسی اداری ناکارآمد همراه است. این تأخیرها، فرصت‌های فروش در بازارهای بین‌المللی را از بین می‌برد.
مراحل ترخیص کالا از گمرک، بازرسی‌ها و تشریفات اداری، غالباً با کندی و عدم هماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی مواجه است که منجر به افزایش هزینه‌ها و زمان انتظار برای صادرکننده می‌شود.
تحمیل مالیات بر فروش داخلی بر روی زعفرانی که قرار است صادر شود، عملاً توان رقابت‌پذیری صادرکننده را در بازارهای جهانی کاهش می‌دهد. در بسیاری از کشورها، صادرات از معافیت‌های مالیاتی برخوردار است تا توان رقابت‌بخشی به محصولات داخلی را افزایش دهد.
الزام صادرکنندگان به بازگرداندن ارز حاصل از صادرات به کشور، در شرایطی که سیستم بانکی با مشکلات متعدد روبرو است، برای صادرکنندگان مشکل‌ساز می‌شود. عدم شفافیت در نرخ ارز و همچنین پیچیدگی فرآیند بازگشت ارز، بسیاری از صادرکنندگان را با چالش مواجه می‌کند.
در مقایسه با بسیاری از کشورهای رقیب، ایران یارانه صادراتی مؤثر و هدفمندی برای زعفران ارائه نمی‌دهد. این یارانه می‌تواند در زمینه‌هایی مانند حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی، بازاریابی، برندسازی و یا کمک به فرآوری و بسته‌بندی به کار آید.
تشکل‌های صنفی و اتاق‌های بازرگانی، نقش چندانی در حمایت از صادرکنندگان زعفران ایفا نمی‌کنند. این تشکل‌ها باید در زمینه‌هایی مانند ارائه مشاوره، پیگیری مشکلات صادرکنندگان، برگزاری دوره‌های آموزشی و تسهیل ارتباط با بازارهای بین‌المللی فعالیت بیشتری داشته باشند.
در حال حاضر، یک استراتژی ملی مدون و بلندمدت برای توسعه صادرات زعفران وجود ندارد. این فقدان، باعث می‌شود که تلاش‌ها در این زمینه پراکنده و فاقد هماهنگی لازم باشند.
این مشکلات، بسیاری از فعالان اقتصادی را ناامید کرده و انگیزه آنها را برای فعالیت در حوزه صادرات زعفران کاهش می‌دهد. در نتیجه، بخش خصوصی توانمند، کمتر تمایل به سرمایه‌گذاری در این حوزه نشان می‌دهد و این امر، چرخه معیوب مشکلات را تقویت می‌کند.
نبود بازاریابی مناسب و تحقیقات بازار: گام‌های اشتباه در رقابت جهانی
صنعت زعفران ایران، فاقد استراتژی‌های بازاریابی نوین و تحقیقات بازار جامع و به‌روز است. عدم شناخت دقیق نیازها و ترجیحات مصرف‌کنندگان در بازارهای هدف، نبود حضور فعال در نمایشگاه‌های بین‌المللی و عدم استفاده از ابزارهای تبلیغاتی مدرن، باعث می‌شود که زعفران ایران به درستی به جهانیان معرفی نشود. در مقابل، کشورهای رقیب با سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها، به سرعت در حال افزایش سهم خود از بازار جهانی هستند.
تولیدکنندگان و صادرکنندگان ایرانی، شناخت دقیقی از ذائقه، سلیقه، نیازها و ترجیحات مشتریان در بازارهای هدف (مانند اروپا، آمریکا، شرق آسیا) ندارند. برای مثال، برخی بازارها به زعفران با عطر قوی‌تر اهمیت می‌دهند، در حالی که برخی دیگر به رنگ‌دهی و خواص دارویی آن توجه بیشتری دارند.
اطلاعات جامعی از محصولات رقبا، قیمت‌گذاری آنها، استراتژی‌های بازاریابی و نقاط قوت و ضعف آنها در دسترس نیست. این امر، امکان برنامه‌ریزی مؤثر برای ورود به بازار و رقابت را دشوار می‌سازد.
روندهای بازار جهانی زعفران، مانند افزایش تقاضا برای محصولات ارگانیک، زعفران با گواهینامه‌های خاص، یا استفاده از زعفران در صنایع غذایی و دارویی، به طور کامل مورد بررسی و تحلیل قرار نمی‌گیرد.
بازاریابی ناکارآمد:
حضور ضعیف در نمایشگاه‌های بین‌المللی: حضور ایران در نمایشگاه‌های معتبر بین‌المللی مرتبط با مواد غذایی، ادویه‌جات و محصولات کشاورزی، بسیار کمرنگ است. این نمایشگاه‌ها، فرصت‌های طلایی برای معرفی محصولات، برقراری ارتباط با خریداران بین‌المللی و شناسایی فرصت‌های جدید تجاری هستند.
در عصر حاضر، بازاریابی دیجیتال، از جمله استفاده از وب‌سایت‌های قوی، شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی (مانند اینستاگرام، لینکدین)، تبلیغات آنلاین و تولید محتوا، نقش بسیار حیاتی در معرفی محصولات دارد. این ابزارها در صنعت زعفران ایران به طور جدی مورد غفلت واقع شده‌اند.
عمده تبلیغات انجام شده، اغلب سنتی، تکراری و فاقد خلاقیت لازم است. این نوع تبلیغات، قادر به جذب نظر مشتریان جهانی نیست.
در بازاریابی، باید اطلاعات کاربردی در مورد نحوه استفاده از زعفران در آشپزی، خواص درمانی و سلامتی آن، و همچنین راهنمای خرید زعفران اصل ارائه شود. این اطلاعات، به افزایش آگاهی مشتری و ترغیب به خرید کمک می‌کند.
نبود بازاریابی مؤثر و تحقیقات بازار، باعث می‌شود که زعفران ایران، با وجود کیفیت برتر، نتواند سهم مناسبی از بازار جهانی را به خود اختصاص دهد. در مقابل، کشورهایی مانند اسپانیا، به دلیل استراتژی‌های بازاریابی قوی، توانسته‌اند جایگاه خود را در بازارهای جهانی تثبیت کنند.
با توجه به افزایش علاقه جهانی به محصولات طبیعی، سالم و ادویه‌جات با کیفیت، پتانسیل بسیار بالایی برای افزایش سهم صادرات زعفران ایران وجود دارد. اما این پتانسیل، تنها با سرمایه‌گذاری در بازاریابی و تحقیقات بازار قابل تحقق است.
با وجود پتانسیل عظیم تولید و کیفیت بی‌بدیل زعفران ایران، حضور ضعیف آن در بازارهای جهانی، نتیجه مجموعه‌ای از چالش‌های ساختاری، اقتصادی و مدیریتی است. برای بازگرداندن جایگاه واقعی طلای سرخ ایران در بازارهای جهانی، نیازمند یک رویکرد جامع و چندوجهی هستیم که شامل مبارزه جدی با قاچاق، تسهیل مبادلات بانکی، سرمایه‌گذاری در بسته‌بندی و برندینگ مدرن، اصلاح قوانین و مقررات، و تدوین استراتژی‌های بازاریابی هوشمندانه باشد. تنها در سایه چنین رویکردی می‌توان امید داشت که زعفران ایران، نه تنها در مزارع، بلکه در بازارهای جهانی نیز بدرخشد و ارزش واقعی خود را کسب کند.
راهکارهای پیشنهادی برای تقویت حضور زعفران ایران در بازارهای جهانی:
مبارزه قاطع با قاچاق:
تسهیل فرآیندهای صادرات قانونی، کاهش هزینه‌ها و حذف بروکراسی‌های دست و پاگیر.
تقویت گمرکات و نقاط مرزی برای جلوگیری از خروج غیرقانونی کالا.
با ارائه بسته‌بندی‌های جذاب و با سایزهای مختلف، انگیزه قاچاق کاهش یافته و صادرات رسمی تسهیل می‌شود.
ارائه مشوق‌های مالی و غیرمالی برای صادرکنندگان قانونی.
تسهیل مبادلات بانکی و رفع موانع تحریم:
تلاش برای ایجاد و فعال‌سازی کانال‌های بانکی امن و معتبر برای انجام تراکنش‌های بین‌المللی.
مذاکره با کشورها برای استفاده از ارزهای ملی در مبادلات تجاری.
در صورت عدم امکان تراکنش مستقیم بانکی، همکاری با صرافی‌های معتبر بین‌المللی.
سرمایه‌گذاری در بسته‌بندی و برندینگ:
مطابق با استانداردهای جهانی و سلیقه مشتریان در بازارهای هدف.
حمایت از برندهای داخلی و تشویق آنها به حضور فعال در بازارهای جهانی.
درج اطلاعات لازم بر روی بسته‌بندی، از جمله مبدأ، تاریخ تولید و انقضاء، و گواهینامه‌های استاندارد.
تأکید بر اصالت ایرانی زعفران و کیفیت بی‌نظیر آن.
اصلاح قوانین و مقررات حمایتی:
حذف مالیات بر فروش داخلی برای محصولاتی که صادر می‌شوند.
ساده‌سازی و شفاف‌سازی فرآیندهای مربوط به بازگشت ارز حاصل از صادرات.
اختصاص بودجه برای تحقیقات در زمینه بهبود روش‌های کشت، فرآوری و بسته‌بندی زعفران.
حمایت از فعالیت تشکل‌های صنفی و اتاق‌های بازرگانی برای پیگیری مشکلات صادرکنندگان.
تدوین استراتژی‌های بازاریابی هوشمندانه:
شناخت دقیق نیازها و ترجیحات مشتریان در بازارهای هدف.
افزایش حضور در نمایشگاه‌های مرتبط و معرفی قدرتمند محصولات.
بهره‌گیری از وب‌سایت، شبکه‌های اجتماعی و تبلیغات آنلاین برای معرفی محصول.
آموزش مصرف‌کنندگان در مورد نحوه استفاده، نگهداری و خواص زعفران.
برجسته کردن کیفیت، عطر، رنگ و خواص منحصر به فرد زعفران ایرانی.
با اجرای این راهکارها، می‌توان انتظار داشت که طلای سرخ ایران، جایگاه واقعی خود را در بازارهای جهانی بازیابد و شاهد رشد و شکوفایی صادرات این محصول ارزشمند باشیم.