چرا عاشورا مبنایی برای وحدت اسلامی است؟/ پاسخ علامه سیدجعفر مرتضی

توقع داریم تا هر انسان آزاده و شریف و هر شخص خردمند بی آلایشی در مراسم رویگردانی از شیوه یزیدی و پروراندن روح بیزاری و سرپیچی از ستمگران و زورگویان با ما مشارکت کند.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: دشمنان اسلام و متعرضان به حقیقت و مردمانی که از آنان پیروی می‌کنند اما از واقعیت نیرنگ آنها غافل هستند، همیشه شیعیان را بر یک هجوم تبلیغاتی در ایام پایانی هر سال هجری قمری عادت داده‌اند. این هجوم تبلیغاتی برای بد جلوه دادن آداب و رسوم عاشورایی و به تردید انداختن مردم نسبت به فایده آن و بیزار کردن آنها از این آداب و رسوم و ایجاد شبهات در مورد تمام اعمال و برنامه‌هایی که در این مناسبت بزرگ انجام می‌شود، است.

آنها هر موضوعی و نقیضش را نقد می‌کنند و نه حرکت و نه سکون راضی‌شان نمی‌کند و در پاسخ به شبهه افکنی‌هایشان هیچ گفتار و یا کرداری خوشایندشان نیست و تا زمانیکه این شعائر و آداب و رسوم برپا باشد و مردم به آن عمل کنند به یاوه سرایی‌های خود ادامه می‌دهند.

بسیاری از علما در عصر جدید پاسخ‌هایی مستدل و علمی به این شبهات داده‌اند؛ پاسخ‌هایی گوناگون مطابق با هر ذوق و سلیقه‌ای در دانش، اما شاید این دشمنان اسلام مصداقی از کسانی باشند که حق تبارک و تعالی در آیات 89 تا 93 سوره مبارکه الاسراء توصیفشان کرده است. آیات به همراه ترجمه استاد بهاالدین خرمشاهی از آنها چنین است:

وَلَقَد صَرَفنَا لِلنَاسِ فِی هَذَا القُرآنِ مِن کُلِ مَثَل فَأَبَی أَکثَرُ النَاسِ اِلَا کُفُورًا (89) وَقَالُوا لَن نُؤمِنَ لَکَ حَتَی تَفجُرَ لَنَا مِنَ الأَرضِ یَنبُوعًا (90) أَو تَکُونَ لَکَ جَنَه مِن نَخِیل وَعِنَب فَتُفَجِرَ الأَنهَارَ خِلَالَهَا تَفجِیرًا (91) أَو تُسقِطَ السَمَاءَ کَمَا زَعَمتَ عَلَینَا کِسَفًا أَو تَأتِیَ بِاللَهِ وَالمَلَائِکَهِ قَبِیلًا (92) أَو یَکُونَ لَکَ بَیت مِن زُخرُف أَو تَرقَی فِی السَمَاءِ وَلَن نُؤمِنَ لِرُقِیِکَ حَتَی تُنَزِلَ عَلَینَا کِتَابًا نَقرَؤُهُ قُل سُبحَانَ رَبِی هَل کُنتُ اِلَا بَشَرًا رَسُولًا (93).

در این قرآن برای مردم هرگونه مثلی را گونه‌گون بیان داشتهایم و بیشترینه مردم جز ناسپاسی را نخواستند (89) و گفتند به تو ایمان نمی‌آوریم مگر آنکه برای ما از زمین چشمه‌ای بجوشانی (90) یا برای تو باغی از خرما و انگور باشد و در لابه‌لای [درختان] آن جویباران را جاری گردانی (91) یا پاره‌هایی از آسمان را چنانکه گمان داری بر [سر] ما بیندازی یا خدا و فرشتگان را رویاروی ما بیاوری (92) یا تو را خانه‌ای از زر و زیور باشد، یا به آسمان بر شوی و بالا رفتنت را باور نکنیم مگر آنکه کتابی برای ما فرود آوری که بخوانیمش، بگو پاک و منزه است پروردگارم، آیا من جز بشری هستم که پیامبرم (93).

اما یکی از اندیشمندانی که در پاسخ به شبهات درباره شعائر حسینی بسیار علمی و دقیق عمل کرد، مرحوم آیت‌الله علامه سیدجعفر مرتضی عاملی است. او یکی از برجسته‌ترین سیره‌نگاران، فقها و مفسران قرآن در جهان اسلام بود که در مورخ چهارم آبان 1398 در بیروت به دیدار حق شتافت. روش اجتهادی او در تاریخ و سیره نگاری، طرحی نو در حوزه‌های علمیه و همچنین در میان پژوهشگران علوم دینی درانداخت. آثار علامه در حوزه تاریخ البته در میان دیگر شاخه‌های علوم دینی نیز تأثیرگذار بود. به طور کل به باور بسیاری از منتقدان آثار علامه سید جعفر مرتضی در دفاع از حریم تشیع و معارف قرآن و اهل بیت علیهم السلام و نیز پیراستن و تصحیح دیدگاه‌ها نسبت به حوادث و رویدادهای تاریخ اسلام جایگاه بلندی دارند.

انسان مؤمن باید از یزیدیت بیزار باشد. یزیدیتی که حرام را حلال می‌شمارد و کسی را می‌کشد که خداوند او را محترم شمرده است و بزرگواران خاندان وحی و رسالت را اسیر می‌کند و برای خاموش کردن نور خداوند و ریشه کن کردن اهل خیر و ایمان و صلاح تلاش می‌کند تتبع وسیع، ارزیابی دقیق، ریشه‌یابی هوشمندانه از حوادث و سیر آنها، تحریف زدایی و نمایاندن حقایق و واقعیت‌ها، نشان دادن دست‌های جعل و تحریف، و افشای چهره‌های مزور و فریبگر، از ویژگی‌های برجسته آثار استاد است. رویکرد اجتهادی در تحقیق تاریخ و استفاده از تاریخ برای دفاع از مبانی کلامی شیعه کاری است که مرحوم علامه با تمامی توان آن را به انجام رساند.

سیره‌نگاری‌های علامه سیدجعفر مرتضی عاملی

از جمله مشهورترین آثار علامه عاملی در سیره‌نگاری می‌توان به: «الصحیح من سیره النبی الاعظم»، «الصحیح من سیره الامام علی (ع)»، «مأساه الزهرا علیها السلام»، «الحیاه السیاسیه للامام الحسن علیه‌السلام» و «الحیاه السیاسیه للامام الرضا علیه‌السلام» و... اشاره کرد.

در عدد تالیفات مرحوم آیت‌الله علامه سیدجعفر مرتضی عاملی کتاب عظیم «سیره الحسین علیه السلام فی الحدیث و التاریخ» نیز وجود دارد. علامه در این کتاب تحلیلی از زندگی و سیره امام حسین (ع) را از زمان تولد تا حوادث بعد از واقعه عاشورا و بازگشت کاروان اسرای اهل بیت از شام، در 24 مجلد ارائه داده است.

علامه سیره الحسین (ع)، در هر رویداد تاریخی که نقل می‌کند، حتی در مواردی که مستقیماً به امام حسین (ع) مرتبط نیست رفتار و موضع‌گیری آن حضرت را نقل و تحلیل کرده است. نویسنده در هر مسئله تاریخی، در صورتی‌که حدیثی از ائمه اطهار وارد شده باشد را از منابع متعدد شیعی و اهل‌سنت نقل کرده و سپس روایت کتاب‌های تاریخی را نقل می‌کند.

در مواردی که حدیثی وارد نشده نیز به تحلیل نقل‌های تاریخی اکتفا می‌کند. علامه سیدجعفر مرتضی عاملی برخی مسائل تاریخی اختلافی را که لزوماً به حضرت اباعبدالله (ع) نیز مرتبط نیست، مطرح، نظرات مختلف را نقل و در نهایت نظر و استنباط خود را بیان می‌کند. همچنین شبهاتی را که درباره حیات و سیره امام حسین (ع) وارد شده، نیز طرح و پاسخ می‌دهد.

از مباحث مفصل کتاب «سیره الحسین فی الحدیث و التاریخ» وقایع‌نگاری حادثه عاشورا و حوادث بعد از آن است. نویسنده واقعه کربلا را از منابع تاریخی بسیاری نقل می‌کند و سپس ارجاعات آن منابع را نیز بیان کرده و در نهایت استنباط خود را از روایت‌های تاریخی اظهار می‌کند.

از دیگر کتاب‌های علامه عاملی درباره حضرت امام حسین (ع) و رخداد عاشورا می‌توان به «کربلا فوق الشبهات: حدیث عن التشکیک والمشککین» و «اَحیوا اَمرَنا» اشاره کرد.

معرفی کتاب «اَحیوا اَمرَنا»

«اَحیوا اَمرَنا» شامل پاسخ‌های مرحوم آیت‌الله سیدجعفر مرتضی عاملی است به پرسش‌هایی که درباره مراسم و آئین‌های عاشورایی از ایشان می‌شد. ترجمه فارسی این کتاب به قلم حجت‌الاسلام سیدمحمد مرتضی عاملی و عباس اعتمادیان به سال 1396 در 94 صفحه به مخاطبان ایرانی عرضه شد.

علامه مرتضی عاملی در این کتاب در صدد بیان حکم اولی شعائر حسینی هستند، چرا که برخی افراد، حکم اولی این امور را حرمت دانسته و در این حوزه شبهاتی را مطرح کرده‌اند. علامه با بیاناتی علمی و مستدل، شبهات را پاسخ داده‌اند و با توجه به آیات قرآن و بیانات و افعال و تقریر معصومین (ع) حکم اولی مسئله را روشن و پس از آن لزوم تبعیت از ولی فقیه در حکم ثانوی مسئله را تبیین کرده‌اند.

آنچه ما از اهل سنت می‌دانیم این است که آنها آشکارا از جنایت‌های یزید رویگردان شده و می‌شوند و اعمال او را ناپسند دانسته و می‌دانند و راه و روش او را رد می‌کنند و تفاوت بین آنها و شیعه فقط در چگونگی ابراز و اعلام آن است. پس معنای مضر دانستن مراسم عاشورا برای وحدت اسلامی و انسانی چیست؟

سپس شبهاتی را که غربی‌ها مطرح کرده و شعائر حسینی را مظهر عقب ماندگی و قساوت دانسته‌اند، پاسخ داده و سخنان را با فرازهایی از کتاب «مراسم عاشورا: شبهات و ردود» خاتمه داده‌اند. در ادامه پاسخ علامه به دو شبهه مهم درباره آئین‌های عزاداری سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) ارائه می‌شود.

عاشورا و وحدت اسلامی

پرسش: برخی می‌پندارند، زنده نگه داشتن مراسم عاشورا از جانب شیعه، منجر به افروخته شدن آتش بیزاری و کینه نزد شیعیان می‌شود و به نظر آنها این امر بر وحدت اسلامی که امروزه احتیاج مبرمی به آن داریم اثر گذار است. نظر شما چیست؟

پاسخ علامه سیدجعفر مرتضی: از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود: «اذا أرَدتَ أن تَعلَمَ أنَ فیکَ خَیرا فَانظُر الی قَلبِکَ؛ فَاِن کانَ یُحِبُ أهلَ طاعَهِ الله ِ ویُبغِضُ أهلَ مَعصِیَتِهِ فَفیکَ خَیر وَالله ُ یُحِبُکَ، وان کانَ یُبغِضُ أهلَ طاعَهِ الله ِ ویُحِبُ أهلَ مَعصِیَتِهِ فَلَیسَ فیکَ خَیر وَالله ُ یُبغِضُکَ، وَالمَرءُ مَعَ مَن أحَبَ.» (به نقل از «علل الشرایع» اثر شیخ صدوق، «المحاسن» اثر ابوجعفر، احمد بن محمد بن خالد بَرقی، «سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار» اثر شیخ عباس قمی و منابع دیگر).

امام باقر علیه السلام فرمودند: هرگاه خواستی بدانی که در تو خیری هست، به قلبت بنگر. اگر فرمانبران خدا را دوست و معصیت کاران را دشمن می‌داشت، پس در تو خیر هست و خداوند دوستت می‌دارد و اگر پیروان خدا را اهل دشمنی قرار می‌داد و معصیت کاران را دوست می‌داشت، پس در تو خیری نیست و حق تبارک و تعالی، دشمنت می‌دارد؛ چون انسان، همراه کسی است که دوستش دارد.

و مفهوم حدیث این است که: راهی جز دوست داشتن اولیا خدا و دشمنی با دشمنان خدا وجود ندارد همانطور که باید تولی اولیا خدا و تبری دشمنان او را داشت. حتی خداوند، احکام جنگ و جهاد با دشمنانش و دشمنان دینش و کسانی را که علیه اولیا اعلان جنگ می‌کنند، نیز تشریع کرده است.

و همانطور که بیزاری از دشمنان خداوند محبوب اوست تعصب نسبت به حق و پیروان آن نیز برای او محبوب است. آنچه در پیشگاه خداوند مذمت شده و مبغوض است فقط تعصب نسبت به باطل و پیروان آن است.

با این توضیح روشن می‌شود که انسان مؤمن باید از یزیدیت بیزار باشد. یزیدیتی که حرام را حلال می‌شمارد و کسی را می‌کشد که خداوند او را محترم شمرده است و بزرگواران خاندان وحی و رسالت را اسیر می‌کند و برای خاموش کردن نور خداوند و ریشه کن کردن اهل خیر و ایمان و صلاح تلاش می‌کند.

بلکه هر انسان آزاده و با شرافتی از این دسته از مردم بیزار است و از تعامل با آنان سر باز می‌زند و خودش را از انتساب به آنان دور نگه می‌دارد. به همین دلیل می‌گوئیم: ما توقع داریم تا هر انسان آزاده و شریف و هر شخص خردمند بی آلایشی در مراسم رویگردانی از شیوه یزیدی و پروراندن روح بیزاری و سرپیچی از ستمگران و زورگویان با ما مشارکت کند.

بنابراین ما و اهل سنت و تمامی شرافتمندان در این دنیا، در مراسم عاشورا شریک هستیم و از ستم و ستمگران و جنایت و جنایتکاران بیزاریم و باید همین امر، محور وحدت انسانی باشد که از فطرت انسان سرچشمه گرفته و با ارزش‌ها و نمونه‌های والارتبه‌ای همخوانی دارد که بشر برای دستیابی به آنها تلاش می‌کند و در راه تثبیت و پابرجا نمودن آنها به مثابه شیوه زندگی و ضمانتی واقعی برای سعادت بشری و آرامش انسانی فعالیت می‌کند.

و هر کسی ادعا کند که مراسم رویگردان شدن از ستم و ستمگران، دیگران را ناراحت می‌کند یا به جناح یا گروهی بدی می‌کند در حقیقت این گروه و آن جناح را به دوست داشتن جرم و یاری ظالم و تأیید ظلم متهم کرده است و هرگز کسی راضی نمی‌شود که در این دسته، طبقه‌بندی شود حتی خود ظالم.

آنچه ما از اهل سنت می‌دانیم این است که آنها آشکارا از جنایت‌های یزید رویگردان شده و می‌شوند و اعمال او را ناپسند دانسته و می‌دانند و راه و روش او را رد می‌کنند و تفاوت بین آنها و شیعه فقط در چگونگی ابراز و اعلام آن است.

پس معنای مضر دانستن مراسم عاشورا برای وحدت اسلامی و انسانی چیست؟ و چرا به همان شکلی که ما بیان کردیم مراسم عاشورا، اساس و شکوفا کننده این وحدت نباشد؟

چرا فقط عاشورا؟

پرسش دیگری از مرحوم علامه سیدجعفر مرتضی عاملی به این شرح مطرح شده بود: «چرا ما شاهد این هستیم که شیعیان باد و خاطره عاشورا را با تمام این نیرو و توان و تمام این شور و هیجان زنده نگه می‌داند، در حالی که نمی‌بینیم چنین اعمالی در دیگر مناسبت‌های با عظمت اسلامی مانند وفات پیامبر اسلام (ص) که سرور تمام مخلوقات است، تکرار شود؟

یکی از اندیشمندانی که در پاسخ به شبهات درباره شعائر حسینی بسیار علمی و دقیق عمل کرد، مرحوم آیت‌الله علامه سیدجعفر مرتضی عاملی است. او یکی از برجسته‌ترین سیره‌نگاران، فقها و مفسران قرآن در جهان اسلام بود که در مورخ چهارم آبان 1398 در بیروت به دیدار حق شتافت

پاسخ علامه سیدجعفر مرتضی عاملی: همانطور که شیعیان نیک سیرت به زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا پایبند هستند به زنده نگه داشتن یاد و خاطره شهادت پیامبر (ص) نیز ملتزم هستند ولی تفاوت در میزان واکنش در این دو مناسبت است.

و هیچکس نمی‌تواند انکار کند آنچه برای امام حسین (ع) اتفاق افتاد، عواطف را بیشتر برمی‌انگیزد و تأثیر آن بر احساسات از هر حادثه دیگری حتی حادثه شهادت رسول گرامی اسلام (ص) قوی‌تر بوده است.

علاوه بر آن، حتی خود رسول الله صلی الله علیه و آله در مجالس عزای امام حسین علیه السلام شرکت کرده و گریه سر دادند و حزن و اندوه بر ایشان را بی پرده اظهار داشت آن هم هنگامی که امام حسین علیه السلام هنوز نوزاد و کودک بود.

و فرض کنیم: آنچه در مناسبت شهادت پیامبر صلی الله علیه و آله از ما خواسته شده است مراتب بالای اندوه باشد و شیعه در این مسیر کوتاهی کرده باشد بنابراین آنچه واجب است این است که از آنها خواسته شود تا سطح این مراسم را بالا ببرند تا با آنچه که شایسته پیامبر است مناسبت داشته باشد نه اینکه از مردم خواسته شود عزای امام حسین (ع) را ترک کنند چون در یک وظیفه دیگر کوتاهی کرده‌اند.

آیا این ماجرا مانند این نیست: به جای اینکه از کسی که روزه نمی‌گیرد بخواهیم تا نماز و روزه را در کنار هم برپا دارد از او بخواهیم نماز را هم ترک کند؟ خداوند ما را موفق به حرکت در مسیر هدایت قرآن و پایبندی به احکام اسلام قرار دهد و ما را در زمره کسانی جای دهد که به یاری دینش می‌روند. همانا او ولی قدیر است.