چرا هیتلر و استالین علیه غرب لیبرال متحد نشدند؟

وب‌گاه عصر ایران 1401/10/28 - 18:49 مشاهده در مرجع

این تصور که در صورت آغاز جنگ بین دو کشور، کارگران آلمانی به سود برادران طبقاتی‌شان در شوروی، علیه هیتلر قیام خواهند کرد، موجب می‌شد که حمله شوروی به آلمان محتمل‌تر به نظر آید. در این صورت هیتلر علاوه بر جنگ با ارتش سرخ، درگیر جنگ داخلی هم می‌شد.

عصر ایران؛ هومان دوراندیش - ارنست نولته در کتاب «قرن بیستم: ایدئولوژی‌های خشونت» می‌کوشد نشان دهد بین هیتلریسم و استالینیسم چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی وجود داشت. وی در مسیر این واکاوی، تاریخ اروپای لیبرال را از آغاز جنگ جهانی اول تا پایان جنگ جهانی دوم شخم می‌زند.

اساس این کتاب درس‌گفتارهایی است که نولته در دهه 1990 برای مخاطبان دانشگاهی و غیردانشگاهی در شهر رم تهیه کرده بود. کتاب را مهدی تدینی ترجمه کرده و نشر ققنوس منتشر نموده است.

سرک کشیدن‌های مکرر نولته به این‌جا و آن‌جای تاریخ اروپا در سه دهه مذکور، کتاب را تا حدی دچار آشفتگی و پراکندگی کرده است. در واقع نویسنده از فراز چشم‌اندازی تئوریک به تاریخ اروپا در این سه دهه نمی‌نگرد بلکه می‌کوشد با این‌سو و آن‌سو رفتن در میدان حوادث تاریخی، نهایتا به چشم‌اندازی تئوریک درباره ایدئولوژی‌های خشونت در قرن بیستم برسد.

هم از این رو، در کتاب با ذکر جزییات تاریخی فراوانی مواجهیم که کتاب را به نوعی شلوغ و گرفتار "ترافیک ارجاعات تاریخی" کرده است. البته این ویژگی نه نقطه‌ضعف کتاب بلکه خصلت آن است؛ چراکه نولته بحثی صرفا تئوریک را پیش روی ما ننهاده است و کتاب وی، کتابی است مابین علم سیاست و تاریخ سیاست.

کتاب نولته پنج فصل دارد و مهم‌ترین فصل آن، فصل چهارم است که دوربین نویسنده زوم می‌کند روی استالینیسم و هیتلریسم.

نولته در این فصل ابتدا تکلیف دعوای تئوریک استالین و تروتسکی را روشن می‌کند. وی معتقد است که در این دعوا، نظرا حق به جانب استالین بود و این اتهام‌زنی مشهور تروتسکی که استالین در پی برپایی "سوسیالیسم در یک کشور و خیانت به ایده انقلاب جهانی" است، بیراهه و انحرافی بیش نبود.

استدلال نولته این است که استالین نیز مثل تروتسکی به سقوط محتوم بورژوازی و نابودی کاپیتالیسم در سراسر جهان ایمان داشت؛ با این تفاوت که او اتحاد جماهیر شوروی را برج و بارویی می‌دانست که انقلاب جهانی علیه سرمایه‌داری را هدایت می‌کند و تحت هیچ شرایطی نباید فرو بریزد.

بنابراین پایین کشیدن فتیله صدور انقلاب برای حفظ این قلعه مرکزی انقلابیون مارکسیست، تصمیمی برآمده از عقلانیت بود نه برخاسته از بی‌اعتقادی به ضرورت انقلاب جهانی علیه سرمایه‌داری.

در واقع حرف نولته این است که نگاه "ایدئولوژیک" استالین تا حد ضرورت به "عملگرایی" آمیخته بود ولی نگاه تروتسکی یکسره ایدئولوژیک بود. تفاوت این دو نگاه هم قابل درک است. استالین 24 سال حاکم بلامنازع شوروی بود و مجموعا 31 سال در سطوح بالای حکومت این کشور حضور داشت، ولی تروتسکی 7 سال جایگاه عملا نفر دوم حکومت بود (پس از لنین) و پس از آن هم سه سال از سوی استالین تحمل شد و در 1927 از حزب کمونیست شوروی اخراجش کردند.

شاید اگر تروتسکی پس از لنین به قدرت رسیده بود، او هم ناچار می‌شد نگاه یکسره ایدئولوژیکش را به عملگرایی آغشته سازد. هر چند که تروتسکی از همان آغاز، مارکسیست معتقدتری به نظر می‌رسد ولی استالین مارکسیستی فرصت‌طلب بود که حزب کمونیست شوروی را قربانی ارتقای جایگاه شخصی‌اش کرد و "دیکتاتوری حزبی" را به "دیکتاتوری فردی" تنزل داد.

در بحث از تفاوت دیدگاه استالین و تروتسکی، نولته به این نکته تاریخی هم اشاره می‌کند که واژه "استالینیسم" جزو ابداعات تروتسکی بود.

درباره چرایی به قدرت رسیدن هیتلر، نولته می‌گوید ترس از مارکسیسم دلیل اصلی "واگذاری قدرت به هیتلر" بود. خلاصه توضیح نولته این است که قوی‌ترین حزب کمونیست در خارج از اتحاد جماهیر شوروی، حزب کمونیست آلمان بود و در فاصله 1928 تا 1932، آرای حزب کمونیست آلمان در چندین انتخابات پارلمانی این کشور، رشد چشمگیری داشت و به یک‌قدمی حزب سوسیال دموکرات این کشور رسیده بود.

از سوی دیگر، جناح چپ حزب ناسیونال‌سوسیالیست نیز تمایلاتی به بلشوویسم ملی و حزب کمونیست نشان می‌داد. هراس از اتحاد حزب کمونیست، حزب سوسیال دموکرات و جناح چپ حزب ناسیونال‌سوسیالیست نهایتا موجب شد که طبقات بالا و خرده‌بورژوازی آلمان و نیز رییس‌جمهور این کشور، با واگذاری قدرت به هیتلر موافقت کنند تا "انقلابی کمونیستی" آلمان را در کام خود نکشد.

نولته می‌گوید هیتلر هم مثل استالین با چیزی شبیه اتهام "خیانت به انقلاب" مواجه شد. او از سوی هواداران اوتو اشتراسر، که یکی از چهره‌های برجسته حزب ناسیونال‌سوسیالیست آلمان بود و پس از افزایش قدرت هیتلر از این حزب خارج شد، متهم شد که به دلیل همکاری با کاپیتالیست‌ها از ایده "سوسیالیسم ملی" دست کشیده است.

یعنی هیتلریسم متهم بود به تضاد با سوسیالیسم ملی، استالینیسم هم متهم بود به ضدیت با سوسیالیسم بین‌المللی.

شباهت دیگر این دو دیکتاتور بزرگ این بود که هیتلر در 1934 بر اساس اتهاماتی مشکوک فرماندهان اس. آ (گروه ضربت حزب) را اعدام کرد و همین ظاهرا الگویی شد برای استالین تا پروژه محاکمات و اعدام سران حزب کمونیست شوروی را در نیمه دوم دهه 1930 استارت بزند؛ هرچند که استالین در این زمینه، بسی فراتر از هیتلر رفت.

هانا آرنت توتالیتریسم را "حکومت قواعد کلی" می‌داند ولی مورخین و محققینی که در احوال رژیم‌های هیتلر و استالین تامل کرده‌اند، گاه مرز حکومت قواعد کلی و حکومت شخصی را گم می‌کنند. یعنی از جایی به بعد، قدرت پیشوا یا رهبر چنان فزونی می‌گیرد که برای ناظرین بیرونی تشخیص این نکته دشوار می‌شود که آیا هیتلر یا استالین کارگزار "قواعد کلی" بودند یا اینکه رژیم‌شان به ورطه "شخصی‌شدن قدرت" افتاده بود؟

تفاوت دیگر این دو دیکتاتور، در میزان کمونیست‌کشی آن‌ها بود! نولته می‌گوید برخی از رهبران حزب کمونیست آلمان توسط هیتلر سرکوب شدند و به شوروی گریختند؛ اما استالین بیش از هیتلر آن‌ها را کشت!

کمونیست‌کشی رژیم استالین چنان گسترده بود که «در برابر ویژگی‌های مهیب این رژیم، آلمان... با... حداکثر 10000 زندانی سیاس‌اش به‌مانند بهشتی لیبرال و مبتنی بر حکومت قانون به نظر می‌رسید.»

در واقع استالین نه فقط از حیث سرکوب نیروهای اجتماعی و سیاسی ناهمسو، بلکه از حیث سرکوب نیروهای سیاسی همسو با خودش (به لحاظ ایدئولوژیک)، هیتلر را پس پشت نهاد.

به عبارت دیگر، تعداد نازیست‌هایی که هیتلر کشت، کمتر از تعداد کمونیست‌هایی بود که به دستور استالین نابود شدند.

در اوت 1939 که وزرای خارجه هیتلر و استالین پیمان عدم تجاوز امضا کردند، ناظران جهانی از این اقدام هیتلر متعجب شدند؛ زیرا هیتلر مارکسیست‌ها را علت اصلی شکست آلمان در جنگ جهانی اول می‌دانست.

امضای پیمان مولوتوف - ریبن‌تروپ

در 1938 که دولت هیتلر قرارداد مونیخ را با فرانسه و بریتانیا امضا کرد، پیشوا مایه امیدواری بورژوازی اروپا برای مقاومت در برابر رشد کمونیسم در قاره سبز شد و تروتسکی او را "ارتشبد بورژوازی جهانی" نامید.

اما با پیمان مولوتوف - ریبن‌تروپ در 23 اوت 1939، صحنه بازی سیاست در اروپا عوض شد: امید بورژواها به هیتلر از دست رفت و رژیم‌های تک‌حزبی توتالیتر در برابر دموکراسی‌های غربی قرار گرفتند.

اما چرا هیتلر وارد جنگ با استالین شد؟ نولته به نقل از ویکتور سووُروف، افسر بلندپایه اطلاعات نظامی شوروی، و در تایید گزارش آلمان درباره آغاز جنگ به عنوان ضربه پیشگیرانه، دلیل آغاز جنگ از سوی آلمان را چنین توضیح می‌دهد:

«تجمع فوق‌العاده نیروهای نظامی شوروی در لهستان شرقی... و در مرزهای رومانی که منابع نفتی آن برای مدیریت جنگی آلمان از اهمیتی حیاتی برخوردار بود... این نیروهای نظامی مستقر در مواضع حمله به دلایل فنی نمی‌توانستند به عقب منتقل شوند... گواه دیگر برای نیت تهاجمی استالین این است که بخشیی از تانک‌های بی‌شماری که جمع شده بودند تنها در جاده‌های اروپای مرکزی کاربرد داشتند.»

همچنین این تصور رایج که در صورت آغاز جنگ بین دو کشور، کارگران فلاکت‌زده آلمانی، به سود برادران طبقاتی‌شان در شوروی، علیه هیتلر قیام خواهند کرد، موجب می‌شد که حمله شوروی به آلمان محتمل‌تر به نظر آید. در این صورت هیتلر علاوه بر جنگ با ارتش سرخ، درگیر جنگ داخلی هم می‌شد.

این تبیین از چرایی جنگ آلمان و شوروی، کمی غریب و خلاف مشهورات جنگ جهانی دوم است اما نولته می‌نویسد: «در ادبیات تخصصی غرب این باور که استالینی از همه‌جا بی‌خبر و شوروی‌ای ناآماده قربانی هجوم مزورانه آلمان شده‌اند مدت‌هاست که دیگر یک اصل جزمی بی‌مناقشه نیست.»

اما چرا هیتلر جنگ را به استالین باخت؟ نولته درباره نقش هیتلر در شکست آلمان مقابل شوروی می‌نویسد:

«مهم‌ترین مانع {بر سر راه پیروزی} خود او بود... اگر او فقط بلشوویسم‌ستیز بود، می‌توانست... پشتیبانی بخش‌های بزرگی از مردم {شوروی} و حتی پشتیبانی افسران ارتش سرخ را به دست آورد. اما او... نژادپرستی ژرمن بود که به اسلاوها به چشم "انسان‌های پست" می‌نگریست و می‌خواست از اوکراینی‌ها و روس‌ها برده بسازد.»

اگرچه هیتلر جنگ را باخت، اما نتیجه جنگ برای استالین هم پیروزی مطلق نبود؛ چراکه استالین برای غلبه بر هیتلر، ناچار شد با دشمنان کاپیتالیستش متحد شود.

او برای تحقق این اتحاد، «کمینترن را منحل کرد و به کلیسای ارتدوکس نیز اتکا کرد... از وحدت اسلاوها سخن می‌گفت نه از وحدت پرولتاریای جهانی.»

در واقع استالین به جهان سرمایه‌داری باج داد تا هیتلر نتواند شوروی را به فراموشخانه تاریخ بفرستد.

هانا آرنت در یکی از پاورقی‌های کتاب "توتالیتاریسم" به این نکته پرداخته است که استالین در نیمه دوم دهه 1930 آماده بود با هیتلر متحد شود برای نابودیِ "غرب لیبرال". بنابراین باید پرسید که چرا هیتلر پس از فتح فرانسه و بخش اعظم اروپا، اسبش را به سمت شوروی هی کرد؟

شاید چون جنگی که هیتلر به راه انداخته بود، عمدتا سرشت ارضی و نژادی داشت نه ایدئولوژیک. یعنی هیتلر در پی کسب "فضای حیاتی" و توسعه ارضی آلمان بود و در کنار آن به نابودی قوم یهود و سایر "اقوام پست" بیشتر اهمیت می‌داد تا به نابودی یک ایدئولوژی خاص.

از نظر هیتلر، اسلاوها در شرق اروپا مصداق "نژاد پست" بودند ولی مردم بریتانیا به اندازه یهودیان و اسلاوها "پست‌فطرت" نبودند.

همچنین با وجود هشدار مشاوران هیتلر به او برای درس‌گرفتن از سرنوشت ناپلئون، که در سرمای روسیه گرفتار شد، شاید هیتلر فتح شوروی را از راه زمینی، راحت‌تر از تسخیر بریتانیایی می‌دانست که دور تا دورش دریا بود. بویژه اینکه ارتش آلمان با اشغال لهستان در شرقی‌ترین مناطق اروپا، بیخ گوش شوروی حضور داشت.

علاوه بر این، تسخیر شوروی "فضای حیاتی" چشمگیری در اختیار آلمانی‌ها قرار می‌داد اما بریتانیا وسعت شوروی را نداشت.

و نهایتا اینکه تسخیر شوروی، مقدمه‌ای بود برای تسخیر بسیاری از کشورهای آسیایی و افزایش قلمرو کشورهای جدید و راهیابی نازیسم به آسیا و بسط یدش در این قاره پهناور.

تماشاخانه