چرا چرخش از "مقاله‌محوری‌" به "مسئله‌محوری" ضرورت اول امروز دانشگاه‌های کشور است؟

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، عبور از "مقاله‌محوری‌" و تبدیل آن به "مسئله‌محوری" و کاربردی کردن مقالات، یکی از چالشی‌ترین مسائل کلان و راهبردی در دانشگاه‌های کشورمان است که هنوز هم تا رسیدن به این مهم راه زیادی در پیش است.

امروز فارغ‌التحصیلان دانشگاهی برای رسیدن به عنوان "استاد دانشگاهی" باید به ارائه مقاله بپردازند و حتماً باید آن را در یک ژورنال بین‌المللی به ثبت برسانند. تا اینجا مشکلی نیست اما مشکل از زمانی آغاز می‌شود که این مقالات هیچ مشکلی از کشور و جامعه را حل نمی‌کند یا در راستای حل مشکلات جاری کشور نیستند و صرفاً یک مقاله با‌اهمیت بوده که در ژورنال‌های بین‌المللی چاپ شده است.

حرکت و تمرکز صددرصدی دانشجویان و اساتید برای ارائه مقالات در ISI یک اشتباه راهبردی در سیستم آموزش عالی کشور است که باید هرچه سریع‌تر اصلاح شود؛ حجم این مقالات آنچنان زیاد است که در جدیدترین آمارها، ایران رتبه پانزدهم تولید علم را در دنیا کسب کرده است که عمده معیار لحاظ‌شده برای این رتبه‌بندی، همین مقالات چاپ شده است.

اساتید و کارشناسان امر، مسئولان عالی‌رتبه نظام از جمله مقام معظم رهبری نیز بارها و بارها بر روی این مسئله تأکید ویژه‌ای داشتند؛ رهبر انقلاب در بیانات خود در دیدار شرکت‌کنندگان در هشتمین همایش ملی نخبگان جوان در سال 1393 متذکر شدند:

"البته تولید علم را که ما عرض کردیم، با تولید مقاله نباید اشتباه کرد. آمارهایی که می‌دهند، مقاله‌هایی که منتشر شده، مقاله‌های علمی و بعضاً باارزش و مرجع که در دنیا جنبه مرجع پیدا کرده، این چیز خوبی است، چیز باارزشی است اما این همه قضیه نیست؛ اولاً باید مقاله‌ها به ثبت ابداع بینجامد، ثانیاً باید مقاله‌ها ناظر به نیازهای درونی کشور باشد؛ این را باید هم دانشگاه‌ها، هم دستگاه‌های مراکز تحقیقاتی و علمی دنبال بکنند؛ روی این باید تکیه کرد."

درباره اهمیت موضوع مقاله‌محوری و تبدیل آن به مسئله‌محوری، مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از استادان، نخبگان و پژوهشگران دانشگاه‌ها در سال 1397 هم تاکید کردند: "اقدام دیگر، هدفمند کردن تحقیقات است؛ ما امروز تحقیقاتی داریم. خب مقاله‌محوری در دانشگاه ما یک مقوله‌ای است، خودش یک مسئله‌ای است؛ یک عده‌ای مخالفند، یک عده‌ای می‌گویند چاره‌ای نیست؛ حالا افزایش مقالات هم بخصوص مقالاتی که مورد استناد قرار می‌گیرد، یک آبرویی است برای کشور و عیبی ندارد لکن مقالاتی باید تولید بشود که هدفمند باشد. این را ما قبلاً هم گفته‌ایم؛ این بحثِ امروز نیست؛ سال‌های قبل هم، هم خود بنده گفتم، هم بعضی از اساتید محترمی که اینجا صحبت کردند این را تکرار کردند که تحقیقات باید هدفمند شود؛ ببینید نیاز کشور چیست، خلأ کجا است؛ این تحقیقات، آن خلأ را برطرف بکند؛ این خیلی مهم است. پژوهش‌های بی‌هدف را بایستی از دایره کار خارج کرد البته هدف پژوهش قاعدتاً دو چیز است: یکی رسیدن به مرجعیت علمی و حضور در جمع سرآمدان علم و فناوری، دوم حل مسائل کنونی و آینده کشور. اینها با هم منافات هم ندارد؛ شنیده‌ام بعضی می‌گویند «آقا چطور [منافات ندارد]؟ این هدف درست است یا آن هدف؟» هر دو هدف درست است. پژوهش بایستی هم برای رسیدن به اوج قله علم و ایجاد مرجعیت علمی باشد که ما در آینده حتماً باید به این نقطه برسیم که مرجع علمی در دنیا به حساب بیاییم، هم باید برای حل مسائل جاری کشور باشد."

اما مقام معظم رهبری اخیراً و در دیدار نخبگان و استعدادهای برتر تحصیلی بعد از چند سال دوباره بر روی موضوع مقاله‌محوری و... تأکید کردند:

"یک نکته دیگر که انتظار می‌رود، این است که شاخص ارزیابی نخبه را اصلاح کنیم؛ امروز شاخص ارزیابی استاد و نخبه و غیره غالباً مقالات است؛ این درست نیست البته من قبلاً هم این را گفته‌ام، من بارها تکرار کرده‌ام این را؛ شاخص‌ها را حل مسئله قرار بدهید. مسئله را ارائه بدهید، بخواهید حل کنند؛ این جمع، این گروه نخبه، این شخص نخبه، این استاد نخبه، یک مسئله‌ای را حل کند برای دستگاه‌های ذی‌ربط؛ این شاخصِ ارتقا باشد، این شاخصِ پذیرش به عنوان رتبه برتر باشد؛ این هم یک نکته است."

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی گزارشی درباره مسئله رویکرد مقاله‌محوری در تحقیقات دانشگاهی و غفلت از نیازها و مسائل کشور منتشر کرده است. در واقع این گزارش، بررسی رویکرد مقاله‌محوری در پژوهش‌های دانشگاهی و عدم توجه به حل مسائل و رفع نیازهای کشور است و می‌گوید که اساساً تولید مقاله نمی‌تواند بازنمای واقعی پیشرفت علمی به شمار می‌رود.

در این گزارش توصیف وضعیت موجود فعالیت‌های علمی کشور اینطور آمده است:

• یکی از نقاط ضعف فعالیت‌های علمی کشور، "پیوند پژوهش‌ها و فعالیت‌های علمی با جامعه و نیازهای آن ضعیف است: بر پایه داده‌هایی که در 9 ماه از یکم فروردین تا پایان آذر سال 1399 در سامانه ملی ثبت پایان‌نامه، رساله و پژوهشگاه ایرانداک وارد شده‌اند، از مجموع 38761 پایان‌نامه و رساله (پارسا) ثبت شده، 731 پارسا (189 در 10000) و از 21616 پیشنهاد ثبت شده، 151 پیشنهاد (70 در 10000) تقاضامحور بوده‌اند.
• یکی دیگر از نقاط ضعف فعالیت‌های علمی کشور این است که انتشارات و استنادات علمی به عنوان معیار اصلی شناخته می‌شود: عمده دانشگاه‌های کشور شرط دفاع از رساله دکتری را چاپ مقاله قرار داده‌اند. علاوه بر این در سایر ارزیابی‌های علمی، سیاست مقاله‌پردازی و مقاله‌شماری تسلط دارد.
• همکاری‌های علمی با سایر کشورها ضعیف است: با بررسی انجام شده میانگین انتشار مستندات علمی مشترک طی پنج سال اخیر (2014-2018) به طور متوسط سالیانه 4 درصد برآورد شده است.
• تولیدات علمی کشور به انگیزه‌های غیرموثر وابسته است: ویژگی اصلی نتایج پژوهش‌های علمی محققان کشور، تولید مستندات علمی مشترک دانشجویان با اعضای هیئت علمی در دانشگاه‌ها است. انگیزه‌های پشتیبان فعالیت‌های علمی مشتمل بر: ترفیع و ارتقای اعضای هیئت علمی، دریافت مجوز دفاع از رساله یا کسب نمره برای دفاع از پایان‌نامه، قبولی در مصاحبه دکتری و دریافت بورس تحصیلی و استخدام است.
• در شاخص‌های کسب‌و‌کار، نوآوری و تولید علم توازن کافی وجود ندارد: ایران در سال 2018 رتبه 16 تعداد مستندات علمی را در سطح جهان کسب کرد و این درحالی است که در همین سال در شاخص جهانی کارآفرینی در جایگاه 72، شاخص جهانی رقابت‌پذیری استعداد در جایگاه 97 و در شاخص جهانی نوآوری در جایگاه 61 قرار گرفت. درصد تعداد اختراع ثبت‌شده نسبت به تعداد اسناد علمی کشور در مراجع بین‌المللی در مجموع پنج سال (2014-2018) 0.092 درصد است، بدین معنا که به ازای هر 1000 سند علمی تقریباً 1 اختراع بین‌المللی به ثبت رسیده است!
• رویکرد کیفی و حل مسئله در آیین‌نامه ارتقای اعضای هیئت علمی و پذیرش دانشجویان دکتری ضعیف است: ماده 19 آیین‌نامه دوره دکتری تخصصی شرط دفاع از رساله دانشجو را صرفاً چاپ مقاله علمی پژوهشی قرار داده است. در بندهای 14 و 15 آیین‌نامه ارتقای اعضای هیئت علمی ذیل ماده 3، فعالیت‌های پژوهشی و فناوری، امتیاز حاصل از مقاله علمی منجر به رفع مشکلات کشور 1.5 برابر افزایش درنظر گرفته است، در حالی که برای چاپ مقاله در نشریات معتبر بین‌المللی افزایش 2 برابری درنظر گرفته است.
• بخش اجرایی غیردانشگاهی (صنعتی و تولیدی) در تولید و استفاده از انتشارات علمی، نقش کم‌رنگی دارد: سهم دانشگاه‌ها در تولیدات علمی حدود 91 درصد است. محققان وابسته به سایر دستگاه‌های دولتی 8 درصد و بخش صنعت با سهم 1 درصدی، نقش کم‌رنگی در این خصوص دارد.

در واقع از نکات بالا برداشت می‌شود که ارتباط پژوهش‌ها و تولیدات علمی کشور با صنعت و جامعه قوی نیست، در نظامات ارزیابی، جذب و ارتقای اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی تأکید بیش از حدی بر معیارهای کمی می‌شود، میزان همکاری‌های علمی داخلی و خارجی در سطح پایینی قرار دارد، اجبار و الزام بر تولیدات علمی حاکم است و در نهایت فاصله بین پژوهش‌ها و تولیدات علمی تا تولید ثروت و قدرت طولانی است.

در ادامه این گزارش آمده است: رویکرد مسلط در فعالیت‌های علمی محققان کشور، تولید مقاله است که با همه ارزشمندی، یک مرحله ابتدایی از سلسله مراحل پیشرفت علمی به شمار می‌رود. به صرف افزایش مقالات، علم پیشرفت نمی‌کند و ممکن است تعداد مقالات چندین برابر شود اما در علم کشور تحولی اساسی روی ندهد. از همین روی در سند نقشه جامع علمی کشور "سهم تولید محصولات و خدمات مبتنی بر دانش و فناوری داخلی از تولید ناخالص داخلی" بیش از 50 درصد هدف‌گذاری شده است اما با وجود حجم بیش از 60 هزار مقاله و سند علمی انتشاریافته و کسب رتبه پانزدهم جهان در شاخص‌های معتبر بین‌المللی، سهم صادرات محصولات و خدمات فناورانه از کل حجم صادرات کشور در سال 2019 نزدیک به 1 درصد بوده است.

این گزارش می‌افزاید: دانشگاه‌های کشور نیز در رقابت برای تولید مقاله عملاً تبدیل به کارخانه تولید مقالاتی شده‌اند که برای ارتقای بهره‌وری و توسعه علمی کشور منشا اثر نیستند. برای مثال در حالی که کشورهای هلند و سنگاپور در سال 2019 در شاخص تعداد مقالات علمی بین‌المللی هر یک به ترتیب تعداد 64539 و 23079 مقاله علمی در مجلات بین‌المللی به چاپ رسانده‌اند و از نظر رتبه تولیدات سند علمی (هلند در جایگاه 16 و سنگاپور 37) در جایگاه پایین‌تری نسبت به ایران (با 64744 سند علمی در رتبه 15 جهان) قرار دارند، لیکن در سایر شاخص‌های علمی و فناورانه وضعیت آن کشورها کاملاً متفاوت است. از جمله در شاخص صادرات محصولات فناورانه در سال 2019، سهم هلند، سنگاپور و ایران از کل صادرات به ترتیب 23.1، 52.1، 0.8 است. در شاخص جهانی رقابت‌پذیری استعداد که به فرایند جذب، پرورش و نگهداشت نخبگان علمی اشاره دارد، در سال 2020 رتبه هلند، سنگاپور و ایران 6، 3 و 102 است. در شاخص جهانی نوآوری 2020 رتبه هلند، سنگاپور و ایران به ترتیب 5، 8 و 67 است، نسبت ثبت اختراعات به سایر مستندات علمی نظیر مقاله و کتاب در بازه زمانی (2014-2018) در مقیاس 1000 سند علمی، برای کشور هلند، سنگاپور و ایران به ترتیب 384، 117 و 0.092 است.

وضعیت فوق حاکی از این واقعیت است که مقاله نمی‌تواند بازنمای واقعی پیشرفت علمی باشد. در حال حاضر عمده دانشگاه‌های کشور شرط دفاع از رساله دوره دکتری را انتشار مقاله در مجلات بین‌المللی و داخلی قرار داده‌اند. وضعیتی که باعث شکل‌گیری یک رقابت ناسالم بین دانشگاه‌های کشور نیز شده است که به جای تمرکز بر حل مسائل کشور، بیش از پیش بر انتشار مقالات تأکید می‌کنند.

در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، آثار و تبعات رویکرد حاکم بر فعالیت‌های علمی کشور به شرح ذیل است:

• افت کیفیت آموزش
• معطل ماندن حل مسائل کشور
• تضعیف مهارت‌آموزی و بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی
• کاربردی نشدن پژوهش‌ها در سایه چیرگی مقاله‌محوری
• دامن‌زدن به تقلب علمی
• تحت تأثیر قرارگرفتن زندگی تحصیلی و شغلی دانشجویان دکتری

از همه این مباحث اینطور استنباط می‌شود که آن چیزی که امروز باعث ارتقای رتبه و ماندگاری اساتید در دانشگاه شده، ارتقای شغلی اساتید و تبدیل شدن آنها به نیروی رسمی است! در این سازوکار، اساتید تمایلی به ارتباط با صنعت و بعد از آن کارآفرینی و حل مسئله ندارند چرا که باید به سرعت مقالات خود را ارائه کنند!

البته ذکر این نکته ضروری است که تعدادی از قوانین و آیین‌نامه‌ها در راستای اصلاح این روند غلط، تهیه، تدوین و اجرایی شده است. به عنوان مثال سال گذشته آیین‌نامه حمایت از فعالیت فناورانه اعضای هیئت علمی در دانشگاه آزاد تصویب شده است.

دکتر دهقانی فیروزآبادی در زمان تصدی معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی در گفت‌و‌گو با تسنیم گفته بود: دانشگاه آزاد اسلامی تنها دانشگاهی است که اجازه داده است دانشجویان با یک محصول دانش‌بنیان از دکتری خود دفاع کنند که این محصول فناورانه با تأیید معاونت علمی یا تأیید دانشگاه آزاد و طبق قاعده‌ای که برای آن تعریف شده است، ارائه می‌شود.

وی تأکید کرده بود: این آیین‌نامه به اعضای هیئت علمی اجازه می‌دهد که مِنتور شده و کسب و کار خود را به دانشگاه بیاورند و به جای آن از موظفی اساتید کم می‌کنیم چراکه موظفی‌های دانشگاه بسیار زیاد، سنگین و آزاردهنده است مثلاً استاد در هفته باید بیش از 20 ساعت تدریس کند. دانشگاه آزاد این موظفی اساتید را کاهش می‌دهد به شرط آنکه این استادان منتور شده و هر استاد به عنوان مثال 10 دانشجو را ذیل نظر خود راهبری کند.

وزارت علوم نیز گام‌های موثری برای جدا کردن مقوله تولید علم و تولید مقاله لحاظ کرده است اما همچنان تولید مقاله، یکی از مولفه‌های جدی ارزیابی دانشجویان و اساتید است؛ از طرفی دیگر اجباری کردن انتشار مقاله ISI برای اعضای هیئت علمی و ارتقای آنها باید به سرعت برداشته شود و معیارهای دیگری در راستای مسئله‌محوری تهیه و تدوین شود.

آیین‌نامه ارتقای اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و موسسه‌های آموزش عالی باید اصلاح شود. تصویب پایان‌نامه‌ها باید ناظر به مشکلات واقعی کشور باشد و پایان‌نامه‌هایی مورد پذیرش و مقبولیت واقع شود که مسئله‌ای از کشور را حل کرده باشد که اگر این امر مهم مورد توجه قرار بگیرد تمام پایان‌نامه‌ها و ظرفیت‌ها و پتانسیل فکری دانشجویان و اساتید به سمت مشکلات کشور و بعد از آن حل مسائل مختلف خواهد رفت.