چشم‌انداز مه‌آلود ارتباطات

طی چند سال اخیر ترکیبی از سیاستگذاری‌های داخلی و تحریم‌های خارجی باعث افت سرمایه‌گذاری در این حوزه و عدم بهره‌مندی کاربران از نسل‌های جدید فناوری شده است. در حالی که میانه سرعت اینترنت ثابت در جهان از 60 مگابیت بر ثانیه گذر کرده و تمرکز کشورها به یافتن کاربردهای خاص این صنعت برای بهبود زندگی است، سرعت اینترنت خانگی ایران از مرز 10 مگابیتی عبور نکرده است. بر اساس آمارها رتبه اینترنت ثابت ایران در جایگاه 145 از 182 کشور جهان است. بسیاری از کاربران از کندی سرعت و افت کیفیت آن گلایه می‌کنند، اما مسوولان وزارت ارتباطات معتقدند که حداقل در این دوره شاهد رشد سرعت و کیفیت اینترنت بوده‌ایم و برنامه‌های بلندمدتی را هم برای توسعه فیبر نوری اعلام کرده‌اند. بر اساس وعده زارع‌پور دولت تا سه سال دیگر 20 میلیون پورت فیبر‌نوری ایجاد و به بهره‌برداری می‌رساند. طبق گفته‌های اخیر وزیر ارتباطات، تاکنون بیش از 2/ 1میلیون پورت در کشور راه‌اندازی شده که البته تعداد استفاده‌کنندگان آن کمتر است و ترغیب افراد به استفاده از این فناوری نیاز به فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی دارد.

اینترنت ایران

اگرچه گام‌های ابتدایی ورود اینترنت به کشور در دهه 70 شمسی با قدرت و سرعت خوبی برداشته شد و ایران نسبت به بسیاری از کشورهای همجوار در این امر پیشگام بود، اما این توسعه چندان تداوم نیافت و بسیاری از کشورهایی که وضعیتی مشابه ایران داشتند، در گسترش این فناوری از ایران پیشی گرفته‌اند. آخرین آمارهای اعلام شده از سوی وب‌سایت اسپیدتست که مرجعی برای سنجش سرعت اینترنت کشورهای مختلف است، نشان می‌دهد که اگرچه در توسعه اینترنت‌همراه به میانگین جهانی نزدیک هستیم، اما در توسعه اینترنت پهن‌باند ثابت، ایران در قعر جدول قرار دارد. طبق داده‌های اعلام شده، ایران با سرعت دانلود 9/ 24 مگابیت بر ثانیه‌ای روی شبکه اینترنت همراه، در جایگاه 74 جهان قرار دارد و این عدد برای شبکه اینترنت ثابت 95/ 9مگابیت بر ثانیه است و در رتبه‌بندی مذکور جایگاه 145 جهان را از آن ایران کرده است.

سال اخیر برای کاربران ایرانی سال پرچالشی بود؛ زیرا در مقاطع مختلف، شبکه اینترنت کشور با اختلال‌های جدی و افت سرعت قابل توجه همراه شد. در برخی موارد وزیر ارتباطات وارد عمل شد و دستور رسیدگی فوری صادر کرد هرچند نتایج ملموسی در این زمینه مشاهده نمی‌شود. در توجیه چنین اختلال‌هایی که سال گذشته به کرات مشاهده شد، اظهارنظرهای متفاوتی وجود دارد. برخی کارشناسان آن را به محدودیت پهنای باند بین‌الملل و افزایش مصرف کاربران ربط می‌دهند و برخی دیگر اختلال عمدی و محدود کردن پهنای باند بین‌الملل را دلیل این وضعیت و کندی اینترنت می‌دانند. با این‌حال مسوولان همواره وجود هرگونه اختلال عمدی را تکذیب کرده‌اند و معتقدند افزایش تقاضای کاربران و انتقال بسیاری از کارها بر بستر اینترنت پس از شیوع کرونا، عامل این کندی است.

در آمارهایی که وزیر ارتباطات در روزهای ابتدایی کار خود اعلام کرد آمده بود که پهنای باند اینترنت ایران 34 ترابیت بر ثانیه است و این وزارتخانه قصد دارد تا پایان سال 1401، حدود 20 ترابیت به ظرفیت شبکه زیرساخت اضافه و آن را به عدد 53 ترابیت برساند. برای درک آنکه ظرفیت پهنای باند اینترنت بین‌الملل چه میزان است می‌توان به آمارهای رگولاتوری استناد کرد. طبق آنچه در سایت سازمان تنظیم مقررات ارتباطات رادیویی آمده، ظرفیت پهنای باند اینترنت بین‌الملل کشور تا خرداد سال 1400 بالغ بر 5489 گیگابیت بر ثانیه بوده است. این درحالی است که این رقم در سال 1396 حدود 1500 گیگابیت بر ثانیه بوده است و رشدی حدودا 265 درصدی داشته است.

رشد چشمگیر ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند یکی از نکات قابل توجه این حوزه است که شکل‌گیری کسب‌وکارهای متعدد اینترنتی را می‌توان مدیون آن دانست. ضریب نفوذ اینترنت ایران از 5‌/ 53درصد در سال 1395 به 2‌/ 127 درصد در سال 1400 افزایش داشته است، اما طی سال‌های اخیر کفه ترازو از سمت ثابت به سمت موبایل تغییر کرده است. درحالی که اکنون ضریب نفوذ اینترنت ثابت تنها 1‌/ 13 درصد است، ضریب نفوذ اینترنت سیار در ایران از 114 درصد هم عبور کرده و همین تمرکز حداکثری کاربران بر استفاده از شبکه موبایلی، باعث چالش‌های فنی و کیفی متعددی شده است. بر اساس آمارهای رگولاتوری، اکنون تعداد مشترکین اینترنت ایران بیش از 106 میلیون و 919 هزار مشترک است که بیش از 95 میلیون مشترک متعلق به شبکه پهن‌باند سیار هستند و تنها 11 میلیون مشترک اینترنت پهن‌باند ثابت به ثبت رسیده است. مدیران رگولاتوری بارها اعلام کرده‌اند که در ایران، حدود 80 درصد بار ارتباطی روی شبکه موبایل است. این درحالی است که بر اساس تحلیل‌های کارشناسی این نسبت باید برعکس باشد و شبکه ارتباطات ثابت عهده‌دار اصلی تامین نیازهای ارتباطی شود. در تشریح علل رویکرد ارتباطی کاربران، می‌توان به توسعه‌نیافتگی مناسب شبکه ارتباطات ثابت متناسب با نیاز کاربران، افت قابل‌توجه سرمایه‌گذاری در این حوزه و وجود انحصار در این بخش اشاره کرد. کیفیت پایین خدمات ارتباطی ثابت و اختلاف قیمتی اندک آن با ارتباطات موبایلی، کاربران را به شبکه ارتباطات سیار سوق داده و طی دو دهه اخیر بازیگران متعدد خصوصی از بازار اینترنت ثابت حذف شده‌اند.

عقب‌ماندگی فناوری‌های ارتباطی

با وجود رشد قابل قبول ضریب نفوذ و بهبود دسترسی کاربران به اینترنت پهن‌باند، اما فناوری‌های به کار گرفته شده در این بخش از روند جهانی بسیار عقب‌تر هستند. اکنون بخش اعظم اینترنت پهن‌باند ثابت کشور از طریق فناوری xDSL تامین می‌شود. طبق آمارهای درج شده در سایت رگولاتوری، سهم این فناوری از کل فناوری‌هایی که برای تامین اینترنت پهن‌باند در کشور به کار گرفته می‌شود 17/ 8 درصد بوده و سهم فناوری FTTx (ارتباطات مبتنی بر فیبر نوری) تنها 19/ 0 درصد برآورد شده است.

فناوری‌های نسل سه و چهار اینترنت موبایل، اصلی‌ترین فناوری‌های به کارگرفته شده در شبکه ارتباطی سیار کشور هستند و اگرچه از ماه‌ها پیش افتتاح برخی سایت‌های مجهز به فناوری نسل پنجم نیز در دستور کار قرار گرفت، اما این نسل راه زیادی تا تجاری شدن در ایران دارد. طبق آمارهای درج شده، 67/ 89 درصد از فناوری به کار گرفته شده برای اینترنت پهن‌باند کشور متعلق به نسل سوم و چهارم است. اینترنت TD-LTE نیز سهمی 6/ 1 درصدی دارد.

اگرچه تابستان گذشته برخی اپراتورهای همراه مانور گسترده‌ای بر راه‌اندازی چند سایت 5G دادند و از ثبت سرعتی نزدیک به چهار گیگابیت بر ثانیه صحبت کردند، اما توسعه این نسل فناوری در کشور با چالش‌های زیادی همراه بوده است. وجود انحصار در برخی بخش‌ها که منجر به توسعه نیافتن به موقع زیرساخت‌ها شد، انحصار فرکانسی و نبود بستری برای انجام سرمایه‌گذاری مناسب از جمله مهم‌ترین عللی هستند که جلوی توسعه نسل پنجم اینترنت در ایران را گرفته‌اند و به نظر نمی‌رسد فعلا امیدی به توسعه این فناوری در کشور باشد.

اگر چه این روزها پیا‌م‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی که بر بستر اینترنت فعالند، تا حد زیادی ارتباطات صوتی سنتی را از رونق انداخته‌اند، اما نباید از آنها به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای ارتباطی دهه های اخیر چشم‌پوشی کرد. در آمارهای ارائه شده از سوی رگولاتوری، اکنون حدود 30 میلیون خط تلفن ثابت در کشور فعالند و ضریب نفوذ این بخش را به 96/ 34 درصد رسانده است. در بحث ارتباطات موبایلی که سه اپراتور همراه اول، ایرانسل و رایتل در آن فعالند، در مجموع بیش از 140 میلیون خط فعال به ثبت رسیده که از این میزان، حدود 27 میلیون خط از نوع دائمی و نزدیک به 13 میلیون خط از نوع اعتباری هستند. در مجموع ضریب نفوذ تلفن همراه 6‌/ 166 درصد عنوان شده است.

اگرچه رویکرد سازمان‌ها و افراد در استفاده از خدمات پستی تا حد زیادی تغییر کرده و دیگر قبض و نامه چندانی از طریق این شرکت ارسال نمی‌شود، این باعث نشده این خدمت ارتباطی از دور خارج شود. زیرا گسترش فرهنگ خرید اینترنتی، باعث شده تقاضا برای ارسال بسته‌های پستی به‌شدت افزایش یابد. به‌طوری که طبق آمارهای رگولاتوری، شرکت ملی پست به عنوان اصلی‌ترین متولی مدیریت مرسوله‌های پستی کشور، توانسته بیش از 257 میلیون و 811 هزار بسته پستی را در سراسر کشور جابه‌جا کند و به دست صاحبان آن برساند. فراگیری فرهنگ خرید اینترنتی در کشور باعث شده اکنون شبکه اجتماعی اینستاگرام، به یکی از اصلی‌ترین پلتفرم‌ها برای فعالیت کسب‌وکارهای اینترنتی و خانگی تبدیل شود.

همزمان با تمامی این مشکلات در فراهم شدن حداقل کیفیت دسترسی اینترنتی برای کاربران ایرانی، اکثر کشورها از مرحله توسعه مقبول زیرساخت‌های ارتباطی گذر کرده و با فراهم کردن سرعت و کیفیت ارتباطی قابل قبول، درصدد به کارگیری فناوری‌های ارتباطی برای بهبود زندگی شهروندان هستند. کما اینکه اتحادیه جهانی مخابرات امسال شعار «فناوری‌های دیجیتال برای افراد مسن و سالمندی سالم» را برای این روز برگزیده و قصد دارد با نیم‌نگاهی به پیر شدن جمعیت جهان، نسبت به لزوم به کارگیری این فناوری‌ها برای کمک به افزایش رفاه این گروه سنی آگاه سازی کند. اما با شرایط موجود، چشم‌انداز توسعه ارتباطات و فناوری‌های اطلاعاتی در ایران چندان روشن و واضح نیست.