چگونه با رشد عقب افتادیم!

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، امیر عزیزی در یادداشتی نوشت: پیشرفت رتبه تولید علم ایران در دو دهه گذشته نشان‌گر تلاش اساتید و پژوهشگران کشور و تاثیر سیاست گذاری‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در جهت افزایش تولید علم ایران است. بر اساس اطلاعات درگاه SCImago کشور از نظر تعداد اسناد و مقالات علمی نمایه شده در پایگاه اسنادی اسکوپوس از رتبه 54ام دنیا در سال 1996 به رتبه 15ام رسیده‌است و رتبه نخست شتاب علمی در جهان را دارد. به عقیده کارشناسان و اذعان اساتید دانشگاه آئین‌نامه‌های ارتقا مرتبه علمی اعضای هیات علمی و آئین‌نامه آموزشی دوره دکتری و گسترش دوره‌های تحصیلات تکمیلی از مهم‌ترین عوامل موثر بر افزایش تولید علم ایران در دو دهه اخیر بوده‌اند. در اغلب گروه‌های تحصیلی بار عمده تولید اسناد علمی بر عهده اعضای هیات علمی و دانشجویان مقطع دکتری است. بر اساس گزارش‌های موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در سال تحصیلی 83-84 حدود 39 هزار عضو هیات علمی و حدود دو هزار دانش آموخته مقطع دکتری داشته‌ایم. این عدد در سال تحصیلی 99-00 به 86 هزار عضو هیات علمی و 12 هزار دانش آموخته مقطع دکتری رسیده‌است. تعداد اعضای هیات علمی و تعداد دانش آموختگان مقطع دکتری می‌توان به عنوان تخمینی از تعداد پژوهشگران کشور استفاده کرد. همان گونه که از نمودار 1 پیداست ایران در 20 سال گذشته تقریبا رشد 2.5 برابری در تعداد پژوهشگران داشته‌است؛ در حالی که در همین بازه زمانی تعداد اسناد علمی تولید شده رشدی 16.5 برابری بوده‌است. همچنین نسبت تعداد اسناد علمی نمایه شده توسط پایگاه اسنادی اسکوپوس به تعداد پژوهشگران مشغول در موسسات آمورش عالی ایرانی از 0.11 در سال 1382 به 0.75 در سال 1399 رسیده‌است [1]. به عبارت دیگر پژوهشگران ایرانی از نظر سرانه تولید اسناد علمی پیشرفت 6.5 برابری داشته‌اند. یعنی نسبت به 20 سال گذشته به طور متوسط پژوهشگران کشور 6 برابر بیشتر مقاله و سایر اسناد علمی منتشر می‌نمایند. بر اساس اطلاعات درگاه SCImago نرخ مشابه برای کشور‌های آمریکا و چین به ترتیب 0.67 و 0.46 است. این در حالی هست که این کشور‌ها از نظر تولید علم و تولید ناخاص داخلی بهترین عملکرد را در دنیا دارند. به عبارت دیگر نرخ سرانه تولید علم ایران بیش از سرانه تولید علم کشور‌هایی مانند آمریکا و چین است. انتخاب سیاست ارتقا علمی مبتنی بر انتشار مقالات در اواخر دهه 70 هر چند در سال‌های اولیه منجر به جهش تولید علم کشور شد، اما مقایسه نرخ سرانه تولید علم ایران با کشور‌های پیشرفته بیان‌گر تمرکز بیش از حد کشور و جامعه علمی بر انتشار اسناد علمی است. از جمله شاخص‌هایی که بیان‌گر این رشد تک بعدی ایران است مقایسه رتبه 15ام تولید علم (کمیت) با رتبه 41ام ارجاع مقالات (کیفیت)، بر اساس اطلاعات SCImago و یا رتبه 120 ام کشور در شاخص ارتباط با صنعت، شاخص نوآوری GII سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) است. به عبارت دیگر با وجود تلاش‌های قابل ستایش در سال‌های گذشته که موجب مباحات است، لازم است از ابزار موثر ارتقا اساتید این بار نه برای رشد علمی بیشتر بلکه برای توسعه اقتصاد دانش بنیان بهره جست. ابزار آئین نامه ارتقا مرتبه علمی اساتید که توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی تدوین و تصویب می‌شود، می‌تواند بستری برای جهت دهی فعالیت‌های پژوهشی کشور در راستای حل چالش‌های کشور در کنار رشد علمی باشد. یکی از راهکار‌های کاهش تمرکز بر انتشار مقالات معرفی شاخص‌های جدید برای ارزیابی سایر انواع پژوهش است. به عنوان نمونه معرفی شاخص‌های جدید و قابل اتکا برای ارزیابی برونداد پژوهش‌های کاربردی، به خصوص پژوهش‌های ناظر به نیاز‌های کشور مانند محصولات دانش بنیان مورد تایید معاونت علمی و فناوری، حق اختراع بین المللی، حق اختراع داخلی تجاری‌سازی شده و برداشتن سقف امتیاز پژوهش‌های کابردی در آئین نامه ارتقا مرتبه علمی اساتید ضمن کاستن از فشار تولید مقاله از اساتید توانمند در حوزه پژوهش‌های کاربردی می‌تواند منجر به سر ریز دانش تولید شده توسط دانشگاه در جامعه نیز گردد. ----------------------------------------------- [1] اغلب مقالات علمی رشته‌های علوم انسانی که به زبان فارسی منتشر می‌شوند در پایگاه اسنادی اسکوپوس نمایه نمی‌شوند؛ بر اساس اطلاعات موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی بیش از 30 درصد اعضای هیات علمی کشور در گروه تحصیلی علوم انسانی مشغول به فعالیت هستند.

انتشار یادداشت‌های دانشجویی به معنای تأیید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالین دانشجویی است.