چگونه دلار وارد تجارت جهانی شد؟
امین دلیری - کارشناس اقتصاد
در تعاریف معمول بین‌المللی، ارز (Foreign exchange) یک وسیله پرداخت در مبادلات خارجی است که کشوری از راه صادرات کالا و خدمات به‌دست می‌آورد. این ارز مرجع باید خصوصیت نقدشوندگی و تبدیل به پول سایر کشورها، فراوانی و قابلیت دسترسی آسان داشته باشد و در بلندمدت، دامنه نوسان ارزش آن کم بوده و ارزش آن در مقابل طلا حفظ شود.
بعد از جنگ جهانی دوم و پس از پیروزی متفقین در جنگ، در تاریخ 22 جولای 1944 میلادی، کنفرانسی در امریکا با عنوان «برتون وودز» Bretton Woodsبا شرکت 44 کشور جهان برگزار شد تا یک سیستم پولی بین‌المللی در تجارت خارجی تمام کشورها لحاظ شود. در این کنفرانس، علاوه بر نمایندگان کشورها، صاحب‌نظران و اقتصاددانان مطرح جهان نیز حضور داشتند. جان مینارد کینز، اقتصاددان معروف انگلیسی که در کنفرانس حضور داشت، پیشنهاد کرد؛ برای توسعه تجارت و جلوگیری از نوسان و بحران‌های مالی، کشورها یک ارز واحد و یک بانک مرکزی واحد داشته باشند. پس از تبادل‌نظر افراد شرکت‌کننده درباره پیرامون موضوع و پیشنهاد نماینده امریکا که دلار امریکا این وظیفه را برعهده بگیرد، مورد بحث قرار گرفت. در نهایت، در این کنفرانس تصمیم گرفته شد تا دلار در مبادلات تجاری خارجی کشورها یک ارز مرجع باشد و ارزش آن برای هر اونس طلا معادل 35 دلار تعیین شد.
برتون وودز در واقع همان سیستم فدرال رزرو بانک مرکزی امریکا است. به این ترتیب، در کنفرانس برتون وودز، اینکه دلار به‌صورت موقت به‌عنوان ارز واحد و سیستم فدرال رزرو در جایگاه یک بانک مرکزی جهانی در مبادلات ارزی و پولی بین‌المللی عمل کند، مورد تصویب قرار گرفت و اینکه ارزش آن برابر ارزش طلا باشد، پذیرفته شد. در این کنفرانس، همزمان 2 نهاد بین‌المللی پولی و مالی یعنی صندوق بین‌المللی پول (IMF) و بانک جهانی (World Bank) با اهداف کمک به تراز پرداخت‌ها و حمایت مالی از برنامه‌های توسعه‌ای کشورهای عضو تاسیس شد.
ایران در 18 دسامبر 1946 به عضویت صندوق بین‌المللی پول و سپس بانک جهانی درآمد. در آن زمان، ابتدا برابری ریال با دلار، 50.32 ریال بود. در این سال، فرار سرمایه با مهاجرت بسیاری از تجار و متمولان همراه شد، براساس فشار تقاضا ارزش دلار نسبت ریال، 75 ریال شد، اما نرخ رسمی آن ثابت ماند. با تاسیس بانک ملی ایران در 18 مه 1957 که با کودتا علیه دولت مرحوم دکتر مصدق قرین بود، نرخ دلار 75 ریال تعیین شد؛ البته پس از تاسیس بانک مرکزی ایران در سال 1960، نرخ دلار در برابر ریال در نوسان قیمتی 60 تا 70 ریال باقی ماند.
سال 1371 خورشیدی با سخنان نیکسون، رئیس‌جمهوری وقت امریکا که به‌عنوان شوک نیکسون معروف است، اعلام کرد که از این پس، ارتباط دلار با ذخایر طلا در فدرال رزرو قطع می‌شود. در این صورت، فدرال رزو اجباری ندارد تا در برابر حجم دلارهای انتشاریافته، ذخایر طلا را در صندوق بین‌المللی پول افزایش دهد؛ البته در همان موقع هم یک ناترازی در میزان دلارهای انتشاریافته و ذخیره طلا وجود داشت.
بعد از قطع ارتباط ارزش دلار با طلا، همان‌طور که اشاره شد، تا سال 1971 ارزش ارزهای کشورهای جهان دارای یک نرخ ثابت با حداقل نوسان (به اضافه یک و منهای یک) بود. البته با افزایش ارزش طلا در مقابل کاهش 5 درصدی ارزش دلار، این نوسان کمی بالای 2 و کمی منهای 2 تعیین شد، اما بعد از اعلام نیکسون مبنی بر قطع ارتباط دلار با طلا و خارج شدن ارزهای کشورها از نرخ ثابت نسبت به دلار، ارزهای کشورها به‌صورت نرخ ارز شناور در مقابل دلار تغییر کرد. ارزش ارزهای کشورها نسبت به دلار در بازار «اف ایکس» که بزرگ‌ترین بازار دادوستد پول در جهان است و حجم معاملات آن در روز بالغ بر 5 تریلیون دلار است، تعیین می‌شود. مرکز این بازار خریدوفروش ارز در نیویورک است.
در این صورت، کشورهای دیگر عضو هم، اجباری برای افزایش ذخیره طلای خود در قبال چاپ و انتشار پول ملی خود نداشتند. از این به بعد، تعیین ارز پول ملی کشورها تابع صادرات و واردات و ایجاد تعادل در نیروهای عرضه و تقاضای آن در بازارهای ارزی خارجی که نرخ ارز در آن تعیین می‌شود، بستگی دارد و ارزش ارزهای کشورهای دیگر با دلار در بازار خریدوفروش ارز در مرکز ارزی اف ایکس تعیین می‌شد. بنابراین نرخ ارز کشورها از نرخ ثابت نسبت به دلار به طرف نرخ‌های شناور سوق داده شد.
بنابراین، ارز خارجی و ذخیره آن برای واردات کالاهای وارداتی نظیر مواد اولیه، واسطه‌ای و سرمایه‌ای و مصرفی و خدمات اختصاص می‌یابد و امکان پرداخت آن از طریق خالص صادرات کالا و خدمات با داشتن تراز پرداخت‌های تجاری مثبت و ذخایر ارزی داخلی و خارجی قابل‌انجام است. کشوری موفق است که میزان صادرات آن از واردات آن بیشتر و بدون تراز تجاری منفی باشد./ روزنامه صمت