کارگردان "انیمیشن ایرانی": جریان یا فردی از تاریخ حذف نشد / نقد پویانمایی ایران نکردیم

به گزارش خبرگزاری تسنیم، جلسه نمایش و گفت‌و‌گو درباره مستند «انیمیشن ایرانی» در سالن حقیقت مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی برگزار شد. پس از نمایش این مستند، مهرداد فراهانی مجری - کارشناس و منتقد سینمای مستند، درباره روند ساخت «انیمیشن ایرانی» با مهرداد شیخان کارگردان فیلم صحبت کرد. علیرضا گلپایگانی استاد دانشگاه، تهیه کننده و کارگردان انیمیشن، میهمان این جلسه بود.

فراهانی در ابتدای این جلسه با اشاره به تعطیلی جلسات نمایش مستند در مرکز گسترش به دلیل شیوع ویروس کرونا، ابراز امیدواری کرد جلسات «اکران حقیقت» با استقبال مخاطبان همراه شود.

مهرداد شیخان درباره روند تولید این مستند گفت: من سالها در فضای انیمیشن کار کرده و با آن مانوس بوده‌ام. فعالان این حوزه، از نسل‌های مختلف را می‌شناسم. به نظرم این فیلم تحلیلی از تاریخ انیمیشن ایران است، قدم نخست برای آنکه بدانیم چه مسیری در انیمیشن ایران طی شده تا بشود این تاریخ را نقد کرد. فیلم، شبیه مقاله است و براساس پژوهشی سنگین و چند ساله در زمینه‌های مختلف تولید شده است. هر بخش از فیلم می‌توانست یک مستند مجزا باشد، مثلاً انیمیشن در کانون چطور شکل گرفت و چه مسیری یافت، یا مستندهای تبلیغاتی ایران چه روندی را طی کرده‌اند. من به حوزه های مختلفی که در این زمینه وجود داشت و به شخصیت‌های مهم و تاثیرگذاری که در این مسیر طولانی حضور داشته‌اند، به اندازه بضاعت یک فیلم سینمایی پرداخته‌ام.

وی ادامه داد: آنچه از تاریخ بررسی کردیم تا سال 1390 به پایان می‌رسد. هدف من پاسخ به یک ضرورت بود، دوست داشتم در حوزه انیمیشن به یک تعریف یا شناسنامه برسم. انیمیشن مظلوم واقع شده، از یک سو سینمای بدنه به انیمیشن ایران میدان نمی‌دهد و از سویی دیگر با آن برخورد ابزاری می‌شود. خوشبختانه به واسطه دانشکده‌هایی که این روزها فعال است، نسلی تازه وارد حوزه پویانمایی شده و در حال رشد است. نسلی که قدم‌های بزرگی برداشته و تلاش‌ها و آثارش همسو با انیمیشن‌های جهانی است.

کارگردان مستند «انیمیشن ایرانی» گفت: مخاطب این فیلم فقط دوستان فعال در حوزه انیمیشن نیستند، بعضی گلایه دارند که چرا فلانی در فیلم حضور دارد و من نیستم. این برخورد غیرحرفه‌ای است، آنچه در فیلم می‌بینیم نمونه‌ای از یک طیف است، قطعا در یک فیلم نمی‌شود همه افراد فعال در یک صنف و جریان را داشت. من تلاش می‌کنم در کتابی که در مورد تاریخ انیمیشن می‌نویسم، این موارد را پوشش بدهم. «انیمیشن ایرانی» یک فیلم آماری یا دایره المعارف نیست. فیلمی بی‌طرف است، کارگردان و تیم تولید تلاش کردند افراد و آثاری را انتخاب کنند که برای یک مخاطب، حتی غیر ایرانی قابل فهم باشد و متوجه شود هویت انیمیشن ایران چیست.

شیخان در بخش دیگری از سخنانش گفت: اگر دوست دیگری این فیلم را می‌ساخت حتماً جور دیگری بود، اما مطمئنم این روند را انتخاب کرده و درباره همین حوزه‌ها صحبت می‌کرد.

مهرداد فراهانی در ادامه، از گلپایگانی پرسید فیلم چقدر موفق شده سرشاخه‌ها، نقاط عطف و جریان‌های تولید انیمیشن در ایران را شناسایی و روایت کند؟ گلپایگانی گفت: «انیمیشن ایرانی» یک حرکت بزرگ تاریخی و سندی معتبر برای هنر ایران و انیمیشن است. من قبل از تحلیل اثر، نکاتی درباره سازنده آن می‌گویم، قطعاً هویت و نگاه خالق اثر، عقبه‌ای که دارد، جغرافیایی که در آن زیست کرده، در ساخت یک اثر هنری موثر است. مهرداد شیخان که سال 1366 به عنوان جوانی فعال، ورزشکار و پرهیجان دیدم، با عشق و انرژی کاری را شروع می‌کرد. من مقاطع مختلف زندگی و فعالیت‌های حرفه‌ای او را دیده‌ام، در این اثر، هم نگاه گرافیکی وجود دارد، هم نگاه اجتماعی، سیاسی و هنری. «انیمیشن ایرانی» یک اثر هنری است و شبیه اثر دیگران نیست. در آثار شیخان، چه در حوزه انیمیشن، گرافیک و مستندسازی، نگاه خاص او وجود دارد، ممکن است گروهی این نگاه را دوست نداشته باشند، اما آثار شیخان شبیه دیگری نیست و متمایز از بقیه آثار است.

او ادامه داد: فیلم به نظرم، کمی طولانی است. این طبیعی است، فیلم در حال روایت بخش‌های مختلف تاریخ انیمیشن ایران است. شاید سه برابر این فیلم، اطلاعات و تاریخ درباره انیمیشن وجود دارد و یک فیلم بضاعت پرداختن به همه نکات را ندارد. اطلاعات درباره پویانمایی، پراکنده و مبهم است. به بسیاری از منابع و نقل قول‌ها دسترسی وجود ندارد. خوشبختانه با «انیمیشن ایرانی» این مشکل رفع شده و امیدوارم بتوانم این مستند را در کلاس‌هایم تدریس کنم.

گلپایگانی افزود: انیمیشن ایران، برای جهانی شدن باید ایرانی باشد. انیمیشنی که گذشته نداشته باشد یا عقبه‌اش را نشناسد، نمی‌تواند بین‌المللی شود. سینمای موفق بین المللی ما هم، ایرانی است. فیلمی که شبیه آثار آنها باشد، موفق نیست.

مهرداد فراهانی، منتقد جلسه تاکید کرد انیمیشن ایران، مانند مستند و سینمای داستانی از کمبود منابع تاریخی و اسناد معتبر رنج می‌برد. برای بررسی تاریخ پویانمایی ایران از این به بعد می‌توان به «انیمیشن ایرانی» استناد کرد. مهرداد شیخان درباره روند پژوهش گفت: تا قبل از این فیلم فقط کتاب خانم جواهریان، که در دهه 1370 نوشته شده، درباره تاریخ انیمیشن وجود داشت و هیچ سندی در دسترس نبود. من از دانسته‌ها و تجربه‌های خودم استفاده کردم، از تاریخ شفاهی استفاده کردم و کوشیدم هر آنچه وجود داشت، جمع‌آوری کنم. گفت‌و‌گوهایی که در این مسیر انجام شد، افرادی که هنوز و خوشبختانه زنده بودند، کتاب‌ها، راش‌ها و عکس‌هایی که باقی مانده بود مرا در طی این مسیر کمک کرد. از فیلمخانه ملی، آرشیو تلویزیون و کانون پرورش فکری استفاده کردم. از زیر زمین خانه افراد مختلف، در ایران و حتی مهاجران در اروپا و آمریکا اسنادی یافتم که به کارم آمد. به عنوان مثال از «موش و گربه» اولین انیمیشن ایرانی، اطلاعات اندک است. خود این انیمیشن و داستانش به اندازه یک مستند است. در بسیاری از موارد و شخصیت‌ها، این اتفاق افتاد. تلاش کردیم، اسنادی یافتیم و از بخشی از آن استفاده کردیم و این جستجوی پراکنده، ماهها طول کشید.

گلپایگانی در بخش دیگری از این جلسه گفت: من انتظار داشتم در جشنواره پویانمایی که محل اصلی نمایش انیمیشن است به این فیلم بیشتر بها داده می‌شد. جامعه انیمیشن از این فیلم، انتظار درستی ندارد. یک فیلم نمی‌تواند همه تاریخ را روایت کند. آقای شیخان تاکید کرد فیلم تاریخی و آماری نساخته و یک مرور به مسیری دارد که تا سال 1390 طی شده است. من اسم این فیلم را فیلم - کتاب می‌گذارم که فصل‌های مختلفِ متصل دارد.

مهرداد شیخان با اشاره به فصل‌بندی «انیمیشن ایرانی» گفت: من همه تاریخ را روایت نکرده‌ام، اصلا امکان آن وجود نداشت. مدعی هستم که این فیلم یک نقطه شروع است، یک دایره‌المعارف نیست. به عنوان فیلمساز، نگاه خودم را به این تاریخ و شخصیت‌ها داشته‌ام اما وجدان، اخلاق و انصاف حکم می‌کند بی‌طرف باشم و بودم. در طی سال‌های طولانی، با افراد مختلفی همکاری کردم که به من زخم زده‌اند، اما با آنها هم در فیلم مصاحبه کردم. من به عنوان مستندساز یک نفرم و به عنوان کسی که کار انیمیشن می‌کند، یک نفر دیگر. سعی نکردم کسی را از تاریخ حذف یا به آن اضافه کنم.

گلپایگانی درباره اهمیت این فیلم گفت: «انیمیشن ایرانی» معرفی انیمیشن ایران است که در جشنواره‌ها و برای مخاطب خارجی هم اطلاعات کافی دارد. اگر بخواهیم به مخاطب ایرانی و خارجی بگوییم که پویانمایی در ایران، با چه افرادی گره خورده و چه مسیری طی کرده، از این فیلم می‌شود استفاده کرد که البته آقای شیخان متریالی برای ساخت سریالی چند قسمتی دارد. شاید آن سریال بتواند به همه زوایا و افراد توجه کند.

مهرداد شیخان در پاسخ به سؤال یکی از حاضران درباره آینده انیمیشن ایران گفت: اگر به جوانانی که این روزها مشغول کار هستند و بسیار بااستعداد و خلاقند، میدان داده شود، آینده درخشانی در این عرصه داریم. فضای انیمیشن این روزها به واسطه فضایی که وجود دارد و امکاناتی که در دسترس است، خیلی زود می‌تواند جهانی شود. موفقیت‌های انیمیشن‌های کوتاه ایرانی در فستیوال‌های معتبر نشان‌دهنده موفقیت نسل تازه است. موفقیت امروز بدون نقد گذشته و توجه به ریشه‌ها و سابقه یک پدیده، امکان پذیر نبود.

علیرضا گلپایگانی استاد دانشگاه در سخنان پایانی‌اش گفت: پیوستگی هنرها در سپهر هنری یک کشور مهم است. انیمیشن ایران از سینمای داستانی یا مستند جدا نیست. پویانمایی در ایران در نخستین سال‌های پیدایش وامدار تجربه هنرمندان هنرهای تجسمی بوده است. در گذشته محتوا برای کارگردانان این حوزه مهم بود. گرایش‌های سیاسی کارگردان‌ها در مستندها نمود داشت. امروز نسل تازه بیشتر فرم‌گراست. به داستان اهمیت نمی‌دهد و شیفته فرم‌گرایی است. اینها باید آسیب شناسی شود. فرم و محتوا، بهم پیوسته است. هنرها بهم مرتبطند و جامعه انیمیشن از سینمای ایران جدا نیست.

مهرداد شیخان در پایان درباره موضعش در فیلم گفت: من در «انیمیشن ایرانی» روایتگر بودم و سعی کردم از موضع‌گیری پرهیز کنم. اگر در جایی از موفقیت‌های انیمیشن در مرکز گفتم به آن باور داشتم، اگر از ضعف مدیران فرهنگ و هنر در سال‌های رشد انیمیشن گفتم به آن باور دارم و اگر معتقدم کانون در مسیر تولد و پویایی انیمیشن سهم داشته، بر اساس تحقیق از آن صحبت کرده‌ام. به خودم اجازه ندادم وارد بحث نقد شوم و آن را به استادان و کارشناسان سپردم.

مهرداد فراهانی کارشناس - مجری و منتقد جلسه در پایان با اشاره به پلان آخر «انیمیشن ایرانی» گفت: می‌توان رویکرد و نگاه فیلمساز را همان جا دید. تصویری سیاه و سفید به تصویری رنگی وصل می‌شود. آینده سینمای انیمیشن ایران روشن و امیدوارکننده است.

مستند «انیمیشن ایرانی» از تولیدات مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی در طرح «اکران حقیقت» نمایش داده می‌شود. علاقه‌مندان می‌توانند این مستند را در پلتفرم‌های نمایش خانگی به صورت آنلاین تماشا کنند.