کودتای 32 چه بر سر تئاتر این مملکت آورد؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسینم، پنجمین جلد از مجموعه «ادبیات نمایشی در ایران» به قلم جمشید ملک‌پور از سوی انتشارات توس منتشر شد و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت. جلد پنجم از این مجموعه به «فراز و فرود نمایش در ایران» از سال 1332 تا 1357 می‌پردازد. ملک‌پور در مجلدات دیگر به این موضوعات پرداخته بود: نخستین کوشش‌ها تا دوره قاجار، دوران انقلاب مشروطه، ملی‌گرایی در نمایش (دوران حکومت رضا شاه پهلوی) و «دوره طلایی نمایش در ایران».

کتاب «ادبیات نمایشی در ایران» به آثار نمایشی و ادبیات نمایشی در ایران به طور تخصصی می‌پردازد و مخصوص دانشجویان رشته تئاتر، به‌ویژه ادبیات نمایشی است. پنجمین جلد از این مجموعه از تأثیرگذاری کودتای 32 بر ادبیات نمایشی ایران می‌گوید.

ادبیات معاصر را می‌توان از منظری به قبل و بعد از کودتای 32 تقسیم‌بندی کرد. تاریخ معاصر - از مشروطه تا به امروز - روزگار تلخ و شیرین بسیار به خود دیده است، اما اکثر تاریخ‌دانان و تاریخ‌خوانان اذعان دارند که روز سیاهی چون کودتای 28 مرداد 1332 در روزگار امروز نوشته نشده است؛ این در حالی است که روح امید ایرانیان و به تبع آن خشکیده شدن ادبیات و هنر و غیره از روزی رقم خورد که پهلوی پدر با کودتا جا پای سرداران مشروطه گذاشت و همه آمال و آرزوهای یک ملت را بر باد داد. نوییسنده با توجه به اهمیت این موضوع، بحث پنجمین جلد را به تأثیرگذاری سیاست‌های پهلوی پس از سال 32 بر ادبیات نمایشی اختصاص می‌دهد.

در بخش‌هایی از کتاب می‌خوانیم: در بخش نخست کتاب اوضاع سیاسی و اجتماعی و ادبی و هنری دوره مورد بحث بررسی شده است. در این دوره هیجان و امید و آرمان سیاسی دهه 20 جای خود را به یأس و نومیدی و خفقان سیاسی دهه 30 داد و سبب شد تا هنر و ادبیات دهه 40، سراسر یأس‌آلود، بدبینانه، فردگرایانه و سوگوارانه شود.

به نگاهی به آثار هنری و ادبی بسیار مشهور و مورد پسند روشنفکران و جامعه جوان و تحصیل‌کرده‌هایی که بیشتر از طبقه متوسط آمده بودند، می‌توان فهمید که چطور فضای یأس و تاریکی و تباهی و نومیدی، فضای مسلط فرهنگی دوران حکومت پهلوی دوم بود با وجود تمام آن پیشرفت‌های اقتصادی و صنعتی و اجتماعی.

بعد از کودتای سال 1332 و شکست نهضت ملی مصدق و بربادرفتن آرمان بسیاری از روشنفکران به‌ویژه روشنفکران جناح چپ و استقرار یک دولت نظامی کودتاگرا و سرکوب هرگونه تجمع روشنفکرانه و تعطیلی نهادهای فرهنگی و هنری، حکومت با توجه به تجربه دهه 20 و استفاده از تئاتر از طرف جناح‌های چپ، تصمیم به پاکسازی کامل تئاتر گرفت. تعدادی به تبعید رفتند و تعدادی برای همیشه کنار کشیدند و تعدادی از چپ و راست جذب سینمایی شدند که به‌سرعت توسعه پیدا می‌کرد و تسلط در آن بیشتر با فیلم فارسی بود. در بخش دوم کتاب به نمایش در دوره مورد نظر و گروه‌هایی مثل گروه شاهین سرکیسیان، هنرکده آناهیتا، کارگاه نمایش، دانشکده‌های تئاتری و... پرداخته شده است.

تا دهه چهل، نمایشنامه‌نویسان تلاشی برای چاپ آثار خود نمی‌کردند و همین که اجرا می‌شدند، کافی بود؛ اما وقتی در دهه 40 توجه به ادبیات زیاد شد و ادبیات شعری و داستانی شکوفا شد، در کنار آن دو نوع ادبی، توجه به نمایشنامه هم افزون شد و این مسئله را باید مرهون تلاش کسانی شد که دستی در ادبیات داشتند و از شهرت خود استفاده کردند تا نمایشنامه‌هایشان چاپ و خوانده شود که مهم‌ترین آنها غلامحسین ساعدی است. به‌جز علی نصیریان و بهرام بیضایی، بیشتر نمایشنامه‌نویسان دهه 40 و 50 ادیبانی بودند که نمایشنامه‌نویس شدند و برای همین بیشتر این نمایشنامه‌ها «خواندنی» هستند تا «صحنه‌ای» و در بیشتر آنها «داستان» جای «درام» را گرفته است.

در بخش سوم کتاب نمایشنامه‌نویسی بررسی شده است و نویسنده آثار نمایشی کسانی چون علی نصیریان، بهرام بیضایی، اکبر رادی، غلامحسین ساعدی و... را بررسی کرده است.

کتاب در پنج بخش تلاش دارد دوره یاد شده را بررسی کند: بخش اول: در باغچه هنر و ادب گل داد یاس پیر

بخش دوم: نمایش

بخش سوم: نمایش‌نامه‌نویسی

بخش چهارم: کتاب، مقاله، نقد

بخش پنجم: گزیده‌ای متون نمایشی.

انتشارات توس پنجمین جلد از مجموعه حاضر را در 336 صفحه و در 700 نسخه در دسترس علاقه‌مندان به ادبیات نمایشی قرار داده است.