یادداشت | در ادب و آداب فرستادن صلوات بر رسول گرامی اسلام (ص)
اصراردر تشویق جمعیت به فرستادن صلوات با صدای بلند، مستند به احادیث و روایاتی از معصومین (ع) است که در فضیلت صلوات برای ما به یادگار مانده است. دعوت به صلوات، به خاطر بهره‌مندی از ثواب عظیم است، در آموزه‌های دینی اما، این اصرار خوشایند نیست.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، رضا اسماعیلی؛
«اِنَ اللَهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُونَ عَلَی النَبِیِ یا أَیُهَا الَذِینَ آمَنُوا صَلُوا عَلَیهِ وَ سَلِمُوا تَسلِیما: همانا خداوند و فرشتگان بر پیامبر درود می فرستند؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! شما نیز بر او درود فرستید و به او سلام کنید، سلامی همراه با تسلیم در برابر حق. آیه 56 سوره احزاب.»
در روایات، احادیث و آموزه‌های دینی بر ذکر صلوات بر محمد و آل محمد (ص) بسیار تاکید شده است. از پیامبر اکرم (ص) پرسیدند: چگونه صلوات بفرستیم؟ فرمود: بگویید: «اللهم صل علی محمد و آل محمد». در محافل و مجالس مذهبی نیز، شاعران و ذاکران اهل بیت پیش و پس از خواندن مناقب و مراثی شرکت‌کنندگان را به فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد (ص) برای ثواب و استجابت دعا بسیار فرا می‌خوانند.
حتماً شما هم بارها و بارها در محافل و مجالس مذهبی شاهد چنین صحنه‌ای بوده‌اید که مجری یا سخنران برنامه با خواندن حدیث یا روایتی، به ثوابی که فرستادن ذکر مقدس صلوات دارد اشاره می‌کند و از جمعیت حاضر در مجلس با به کار بردن تعابیری از قبیل تعابیر زیر، درخواست می‌کند که بلند صلوات بفرستند:
1 - این صلوات، صلوات این جمعیت نیست. 2 - نه، نشد، آنقدر بلند صلوات بفرستید که زمین بلرزد! 3 - لال و بی ایمان از دنیا نری، بلند صلوات بفرست...!
فراخوان به ذکر صلوات در مجالس مذهبی، امری شایسته و قابل ستایش است. ولی این دعوت و فراخوان باید با لحاظ ادب و آداب و در چهارچوب آموزه‌های دینی باشد. با عنایت به این دقیقه، شایسته است از به کار بردن چنین تعابیری که با نوعی خودبزرگ بینی گوینده و تحقیر مخاطب همراه است، بپرهیزیم. زیرا خطاب جمعیت با چنین تعابیری، علاوه بر این که جمعیت حاضر در مجلس را خجالت زده می‌کند، به صورت غیرمستقیم القا این مسئله است که شما در اعمال عبادی کاهلید و من که شما را به بلند صلوات فرستادن تشویق می‌کنم، در فضیلت صلوات چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید!
کالبدشکافی این پدیده که در ابتدای امر مسئله ای روشن و بدیهی به نظر می‌آید، از نگاه گروهی ممکن است ضرورت چندانی نداشته باشد. ولی اصلاح فرهنگ دینی و انطباق آن با آموزه‌های اصیل وحیانی و قرآنی را باید از مسائلی آغاز کرد که در نگاه اول بدیهی به نظر می‌آیند، و به علت همین بدیهی بودن، از پرداختن به حقیقت آنها غافلیم.
به رغم چنین باوری، این مسئله از چنان اهمیتی برخوردار است که مقام معظم رهبری نیز از آن به عنوان یک آسیب نام برده و خواستار اصلاح آن شده‌اند: «البته این را هم به شما عرض بکنم؛ این که آقایان مداح‌ها، و سابق روضه‌خوان‌ها - که ما حالا کمتر توفیق پیدا می‌کنیم ببینیم، اما در مواردی از افاضات مداح‌ها مستفیض می‌شویم - اصرار می‌کنند که بلند گریه کنید، لزومی ندارد؛ خوب، آرام گریه کنید. وقتی می‌خواهند سینه بزنند، اصرار بر این که «صدا، صدای این جمعیت نیست»؛ یا وقتی مردم می‌خواهند صلوات بفرستند، اصرار بر این که «صلوات، صلوات این جمعیت نیست»! لازم نیست. شما بخواهید مردم صلوات بفرستند، ولو توی دلشان. گرم شدن مجلس به این شیوه‌ها، اصل نیست؛ کاری کنید که دل‌های مستمع را در اختیار بگیرید. دل مستمع وقتی در اختیار شما آمد، مقصود حاصل است؛ اگر آهسته هم گریه کند، باز مقصود حاصل است؛ اگر به شما توجه کرد، باز مقصود حاصل است». (بیانات رهبری در دیدار جمعی از مداحان به تاریخ 13 خرداد 1389)
راهکار پیامبر (ص) برای دور شدن شیطان از صفوف مسلماناناصرار مجریان و سخنرانان برنامه‌های مذهبی در تشویق جمعیت به فرستادن صلوات با صدای بلند، مستند به احادیث و روایاتی از معصومین (علیهم السلام) است که در فضیلت صلوات برای ما به یادگار مانده است. دعوت به صلوات، به خاطر بهره‌مندی از ثواب عظیم و غیر قابل شمارش برای کسانی است که زبان به ذکر مقدس صلوات باز می‌کنند. در آموزه‌های دینی اما، این اصرار و پافشاری از آن جهت که باعث تخفیف این ذکر مقدس می‌شود، امر خوشایند و پسندیده‌ای نیست.
رعایت اعتدال در امور دینی
امام صادق (ع) در حدیثی می‌فرماید: "ارفَعُوا أَصوَاتَکُم بِالصَلَاهِ عَلَیَ فَاِنَهَا تَذهَبُ بِالنِفَاقِ"؛ به هنگام صلوات فرستادن صدایتان را بلند کنید؛ چراکه صلوات با صدای بلند نفاق را از بین می‌برد. (کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 493).
باید به این نکته ظریف توجه داشت که در روایت امام صادق (ع)، لفظ "ارفعوا" از ماده "رفع" به کار رفته است و «رفع»، در لغت به معنای بالا بردن و بر کشیدن است. منظور از بالا بردن صدا هنگام صلوات نیز، تاکید بر حضور قلب و پرهیز از رخوت و انفعال در فرستادن این ذکر مقدس است و این توصیه هرگز به معنای فریاد زدن و جیغ کشیدن نیست که در اسلام امری مذموم و ناپسند است.
در آیه 110 سوره اسراء نیز خداوند صدای بلند (جیغ کشیدن) را مذموم شمرده و ما را به رعایت اعتدال سفارش کرده است: " وَ لا تَجهَر بِصَلاتِکَ وَ لا تُخافِت بِها وَ ابتَغِ بَینَ ذلِکَ سَبیلاً ". بگو که خواه خدا را به اسم الله یا به اسم رحمان بخوانید، به هر اسمی بخوانید اسماء نیکو همه مخصوص اوست. و تو در نماز نه صدا را بسیار بلند و نه بسیار آهسته گردان بلکه حد وسط را اختیار کن. (آیه 110 سوره اسراء) با عنایت به این نکته، در فرستادن صلوات نیز باید ادب نگاه داشت و از دایره اعتدال خارج نشد.
پرهیز از استفاده ابزاری از «صلوات»
اشاره به این نکته نیز ضروری است که فراخوان صلوات همیشه به نیت «قربه الی الله» نیست و در مواردی هدف مداح و ذاکری که جمعیت را دعوت به صلوات فرستادن - صلوات بلند - می‌کند، ایجاد بازار گرمی، شور و ولوله بر پا کردن در مجلس برای تهییج و تحریک احساسات است. آفتی که استاد شهید آیت الله مرتضی مطهری که سلام و درود خدا بر او باد نیز با گریز زدن به عاشورا به آن اشاره می‌کند و می‌گوید:
«اصرار منبری‌ها بر گریه گرفتن از مستمعین و شوق صاحبان مجلس برای ازدحام جمعیت. استاد مطهری می‌گوید: «یکی از نقاط ضعف مجالس مذهبی و روضه خوانی این است که معمولا، هم صاحبان مجالس یعنی موسسین مجالس ازدحام جمعیت را می‌خواهند. اگر جمعیت ازدحام کند راضی است و اگر ازدحام نکند راضی نیست... نقطه ضعف دوم عوام الناس در مجالس عزاداری، مساله شور و واویلا برپا شدن است. باید منبری حتما در آخر ذکر مصیبت کند و در این ذکر مصیبت هم نه تنها مردم اشک بریزند، بلکه باید مجلس از جا کنده بشود، باید شور و واویلا بشود. من نمی‌گویم مجلس از جا کنده نشود، من می‌گویم این نباید هدف باشد.»
گاهی نیز فراخوان فرستادن صلوات در مجالس رسمی و دولتی، جنبه ای ابزاری پیدا می‌کند. شما نیز حتما شاهد بوده‌اید که در بعضی از مراسم دولتی مجری مراسم برای به دست آوردن قلب مسئولین و در مواردی دریافت صله از جمعیت می‌خواهد که برای سلامتی فلان وکیل و وزیری که در جلسه حضور دارد، صلوات جانانه بفرستند!
نکته دیگر این که اگر در فراخوان صلوات افراط کنیم، به طوری که جمعیت حاضر در مجلس با اکراه صلوات بفرستند، ما ذکر مقدس صلوات را ضایع کرده و از سکه انداخته ایم. زیرا اعمال عبادی زمانی ارزش دارند که با خلوص نیت و حضور قلب همراه باشند.
با عنایت به نکاتی که گفته شد، شایسته است بعد از این، مجریان و ذاکران اهل بیت (علیهم السلام)، در گرفتن صلوات از جمعیت اعتدال داشته باشند و از درخواست‌های مکرر برای فرستادن صلوات با صدای بلند، که باعث تخفیف این ذکر مقدس می شود، پرهیز کنند.
جان کلام آنکه در فشار قرار دادن و مواخذه کردن مردم به جرم بلند صلوات نفرستادن با سیره عملی خاندان رسالت و فرهنگ اصیل دینی سازگار نیست. از این رو، شایسته است با تامل دوباره در این دقیقه و توجه به تبعات منفی این مسئله، به منظور پرهیز از تخفیف این ذکر مقدس، در دعوت مردم به فرستادن صلوات، پیش و بیش از تاکید بر بلندی صدا، از مردم بخواهیم که به منظور پاسداشت این ذکر مقدس و بهره مندی از برکات معنوی آن، با حضور قلب صلوات بفرستند.